W związku z zawirowaniami politycznymi związanymi z wydłużaniem wieku emerytalnego szczególnego znaczenia nabiera możliwość skorzystania przez pracowników z uprawnień, jakie stwarza ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (DzU nr 237, poz. 1656 ze zm.). Nakłada ona na pracodawców obowiązek odprowadzania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP) za pracowników urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy wykonują pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Tylko z wykazu

Prace w szczególnych warunkach to, zgodnie z art. 3 ww. ustawy, prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia. Zatrudnieni wykonują je w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które – mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej – stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz tego rodzaju zajęć znajduje się w załączniku nr 1 do ustawy. Wymienia on m.in. prace bezpośrednio przy przeróbce mechanicznej węgla oraz rud metali i ich wzbogacaniu, prace udostępniające i eksploatacyjne związane z urabianiem minerałów skalnych itp.

Część etatu nie wystarczy

Według stanowiska ZUS samo wykonywanie tych prac, niezależnie czy w pełnym czy w niepełnym wymiarze czasu pracy, generuje obowiązek opłacania składek na FEP. Nie wystarczy jednak do nabycia prawa do emerytury pomostowej. Konieczne jest, by oprócz odpowiednich okresów wykonywania pracy w szczególnych warunkach oraz odpowiedniego wieku pracownik świadczył tę pracę w pełnym wymiarze czasu pracy. Wcześniejsze uprawnienia emerytalne wynikają bowiem ze spadku wydolności organizmu oraz szybszego starzenia się pracowników wykonujących tego rodzaju zadania.

Należy zgodzić się ze stanowiskiem ZUS, że uprawnienia do nabycia emerytury pomostowej przysługują pracownikom wykonującym pracę „szczególną" w pełnym wymiarze czasu pracy. Jednak ZUS stoi równocześnie na stanowisku, że składkę na FEP należy opłacać nawet za te osoby, które nie otrzymają emerytury pomostowej – pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy. Rozwiązanie takie godzi zarówno w prawa pracownika, jak i pozycję pracodawcy. Emerytura pomostowa powinna być bowiem wypłacana na zasadzie prostego refleksu – opłacanie składki za konkretną osobę powinno owocować możliwością otrzymania przez nią emerytury pomostowej, gdyż w tym właśnie celu stworzony został FEP.

Autorzy stoją na stanowisku logicznego i zgodnego z zasadami wykładni odczytania zapisów ustawy o emeryturach pomostowych. Pracownikiem wykonującym pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest, zgodnie z art. 3 ust. 4 i 5 tej ustawy, tylko zatrudniony przy tego rodzaju pracach w pełnym wymiarze czasu pracy. Nie można przesłanek z art. 3 ust. 1 i ust. 3 oraz art. 3 ust. 4 i ust. 5, które warunkują uznanie pracy za pracę „szczególną", traktować rozłącznie od definicji pracownika wykonującego tego rodzaju obowiązki. Dopiero z całego tego przepisu należy skonstruować mechanizm, który warunkuje konieczność odprowadzania składek na FEP. Zatem pracownikiem, który mógłby otrzymać emeryturę pomostową i za którego w konsekwencji pracodawca powinien odprowadzać składki na FEP, jest ten wykonujący pracę w pełnym wymiarze czasu pracy.

Samo otrzymanie emerytury zależy jeszcze od innych wymagań, więc nie wszyscy kwalifikujący się do opłacania za nich składek na FEP mogliby liczyć na emeryturę pomostową. Takie rozwiązanie byłoby jednak bardziej sprawiedliwe i nie prowadziłoby do irracjonalnego obowiązku pracodawcy, który nie wiąże się z uprawnieniem po stronie pracownika.

Różne obowiązki

Istotne jest rozróżnienie dwóch obowiązków, które spoczywają na pracodawcy:

Szczególnego znaczenia nabiera to w sytuacji, gdy pracownik zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy do wykonywania pracy w warunkach szczególnych wykonuje ją jedynie incydentalnie obok innych obowiązków pracowniczych. Może się zdarzyć, że po rozwiązaniu z nim stosunku pracy zażąda sprostowania świadectwa pracy, w którym nie będzie informacji o wykonywaniu przez niego pracy w szczególnych warunkach, ponieważ nie wykonywał jej w pełnym wymiarze czasu pracy.

Uzasadnione obawy

Pracodawcy często boją się postąpić w ten sposób. Samo zamieszczenie takiej informacji w świadectwie pracy utożsamiają z automatycznym powstaniem obowiązku w postaci uregulowania składek na FEP. Jest to co prawda zgodne z praktyką forsowaną przez ZUS, jednak według autorów nie ma pokrycia w obowiązujących przepisach.

Obowiązek odprowadzania składek na FEP dotyczyć powinien tylko pracowników wykonujących pracę w warunkach szczególnych w pełnym wymiarze czasu pracy. Chodzi przy tym o faktyczne wykonywanie pracy w pełnym wymiarze w warunkach szczególnych, a nie tylko zatrudnienie do pracy w warunkach szczególnych w pełnym wymiarze, a faktyczne wykonywanie prac o innym charakterze. W sytuacji, gdy mimo zatrudnienia na pełny etat prace „szczególne" są wykonywane w sposób incydentalny, nie powinno być obowiązku uiszczania składek na FEP. Stanowisko takie zaakceptował NSA (co prawda odniósł się do prac o szczególnym charakterze, jednak orzeczenie zachowuje aktualność w odniesieniu do prac w warunkach szczególnych), który w orzeczeniu z 7 września 2011 r. (I OSK 421/11) stwierdził, że „za pracownika wykonującego pracę o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 5 ustawy z 2008 r. o emeryturach pomostowych, należy traktować tylko tego pracownika, który w pełnym wymiarze czasu pracy wykonuje prace na stanowisku wymienionym w załączniku nr 2 do ustawy. Określone w umowie o pracę zatrudnienie pracownika w pełnym wymiarze czasu pracy musi faktycznie oznaczać, iż w takim właśnie wymiarze pracownik jest zatrudniony na stanowisku zakwalifikowanym do stanowisk pracy o szczególnym charakterze". W uzasadnieniu tego wyroku zostało podniesione, że „zatrudnienie mechanika lotniczego, które nie ogranicza się wyłącznie do pracy na płycie lotniska, zakwalifikowanej jako praca o szczególnym charakterze, ale polega także na wykonywaniu innych prac (w hangarze), które przez ustawę o emeryturach pomostowych nie są traktowane jako prace o szczególnym charakterze, nie może być uznane za tego rodzaju pracę i tym samym stwarzać po stronie pracodawcy obowiązku, o jakim mowa w art. 41 ust. 4 pkt 2. (...) podstawowym kryterium ustalania charakteru pracy jest zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu i wykonywanie w takim wymiarze czasu pracy, pracy opisanej w wykazie prac o szczególnym charakterze, na stanowisku tam wymienionym. Wykonywanie pracy o szczególnym charakterze w niepełnym wymiarze czasu pracy czy periodycznie wyklucza dopuszczalność uznania pracy jako pracy o szczególnym charakterze z uwagi na niespełnienie warunku stałego i znacznego stopnia uciążliwości wykonywanego zatrudnienia".

Zdaniem sądów

Warto zaznaczyć, że sądy uznają za wykonywanie pracy w szczególnych warunkach uprawniające do uzyskania prawa do emerytury pomostowej również wykonywanie pracy w szczególnych warunkach w przeważającej części wymiaru pracy. Wobec powyższego argument, że pracodawca łatwo by mógł obejść przepisy zatrudniając pracownika na 9/10 etatu w warunkach szczególnych, nie znajduje uzasadnienia, bo gdyby całość czynności wykonywał w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, to mógłby zostać uznany za pracownika, za którego należy odprowadzać składki. Musi tu przeważyć zdrowa racjonalność i wykładnia funkcjonalna przepisu, który ma w pewien sposób premiować osoby wykonujące prace związane z ryzykiem szybszego pogorszenia zdrowia i obniżenia sprawności psychofizycznej.

Stosując prostą analogię zgodnie z wyrokiem WSA w  Rzeszowie z 7 września 2011 r. (II SA/Rz 414/11) „uzasadnione jest, aby za pracownika wykonującego prace w warunkach szczególnych traktować już takiego pracownika, którego znaczna część czynności wykonywanych w ramach zakresu obowiązków wiąże się ze szczególnym charakterem". Jest to pewne odstępstwo od rygorystycznego rozumienia „pełnego wymiaru", jednak trzeba takie stanowisko traktować bardzo ostrożnie i szczegółowo ustalać w konkretnym stanie faktycznym przesłankę „przeważającej części". Wprowadzone przez ustawodawcę i stosowane przez organy granice pomiędzy wysokością etatu powodującą zgodnie z obowiązującą praktyką obowiązek odprowadzania składek a możliwością uzyskania emerytury pomostowej są całkowicie niewspółmierne.

Co ze świadectwem pracy

Z punktu widzenia pracodawcy inaczej jest ze wspomnianym „obowiązkiem informacyjnym". Zgodnie bowiem z art. 97 § 2 k.p. w świadectwie pracy należy podać m.in. informacje dotyczące okresu i rodzaju wykonywanej pracy. Jeżeli pracodawca tego nie uczyni, pracownik może dochodzić odpowiedniego sprostowania dokumentu – najpierw u pracodawcy, później na drodze sądowej. Wniosek stąd taki, że nawet jeśli pracownik nie wykonuje pracy „szczególnej" w pełnym wymiarze, informacja, że taką pracę świadczy (w jakimkolwiek wymiarze czasu pracy), powinna się znaleźć w jego świadectwie pracy.

Pracodawca ma również obowiązek umieszczenia pracownika wykonującego pracę w warunkach szczególnych w ewidencji osób wykonujących pracę w takim charakterze. Potwierdzeniem takiego rozumienia przepisów może być wyrok NSA z 27 września 2011 r.

(I OSAK 442/2011). Podniesiono w nim, że „obowiązek umieszczenia pracownika w  ewidencji pracowników wykonujących prace o szczególnym charakterze obciąża pracodawcę wówczas, gdy wykonuje on rodzaj pracy wymieniony w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych będąc zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, bez względu na to, czy oprócz wymienionego rodzaju pracy wykonuje również inne czynności".

Pewne wątpliwości pojawiają się, gdy pracownik w ramach swojego zatrudnienia wykonuje obowiązki zarówno jako prace w szczególnych warunkach, jak i inne prace. Zgodnie z panującą praktyką wówczas to inspekcja pracy powinna zająć stanowisko, czy taką osobę ująć w ewidencji osób wykonujących tego rodzaju prace. Jeżeli uzna, że taka osoba powinna znaleźć się w ewidencji, to aktualizuje się obowiązek opłacania składek na FEP.

—Marek Mikosza, Marcin Banasik?

Zdaniem autorów

Marek Mikosza

|

radca prawny, Kancelaria Efficis

Celowe byłoby odczytywanie obecnie obowiązujących przepisów w ten sposób, aby pracodawca nie miał obowiązku odprowadzania składek na emerytury pomostowe za pracowników wykonujących pracę w warunkach szczególnych jedynie okazjonalnie. Art. 3 ust. 1 i 3 muszą być odczytywane łącznie z art. 3 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach pomostowych. Dopiero taki zabieg pozwala na zdekodowanie pojęcia pracy w szczególnych warunkach i pracownika wykonującego taką pracę. Sam fakt wykonywania pracy w szczególnych warunkach w wymiarze niepełnym, jako dodatkowe obowiązki pracownika, nie powinien skutkować obowiązkiem odprowadzania za niego składek na emerytury pomostowe. Ratio legis regulacji ma zapewnić osobom wykonującym pracę w szczególnych warunkach prawo do wcześniejszej emerytury wskutek utraty zdrowia, wydolności organizmu, szybciej następującego procesu starzenia.

Marcin Banasik

|

prawnik w Kancelarii Efficis

Świadectwo pracy powinno zawierać zgodne z prawdą informacje dotyczące okresu i rodzaju wykonywanej pracy, w tym informacje o pracy w szczególnych warunkach wykonywanej choćby w niepełnym wymiarze czasu pracy. Bez znaczenia dla zaktualizowania się takiego obowiązku jest zasadność nabycia przez pracownika prawa do emerytury pomostowej z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach w pełnym wymiarze czasu pracy. Nawet jeżeli pracownik nie wykonuje pracy w szczególnych warunkach w pełnym wymiarze, a jedynie okazjonalnie, to informacja o wykonywaniu takiej pracy powinna się znaleźć w jego świadectwie pracy.