W podmiotach takich jak spółka z ograniczoną odpowiedzialnością niejednokrotnie dochodzi do konfliktu interesów, sprzeczności na tle personalnym bądź sytuacji, gdy niektórzy wspólnicy nie wykazują „stosownego" zainteresowania sprawami spółki. Takie sytuacje zaburzają bądź uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie spółki a zatem jedynym wyjściem pozostaje wyłączenie wspólnika, które pozwala zachować byt prawny spółki.

Wyłączenie wspólnika daje jedyną przewidzianą w kodeksie spółek handlowych prawną możliwość przymusowego pozbawienia wspólnika jego członkostwa w spółce.

Oprócz instytucji wyłączenia wspólnika wskazuje się w literaturze na umorzenie udziałów, które w skutkach również prowadzi do pozbawienia wspólnika jego członkostwa w spółce. W przypadku jednak umorzenia muszą być w tym zakresie zawarte odpowiednie postanowienia w umowie spółki, podczas gdy w przypadku wyłączenia nie jest to konieczne. Niewątpliwie umorzenie jest prostszą i mniej czasochłonną metodą bowiem do jej skuteczności wystarczy tylko uchwała zgromadzenia wspólników bez niejednokrotnie długotrwałego postępowania sądowego. Należy jednak pamiętać, iż nie można zamiennie stosować tych instytucji bowiem mogłoby to być uznane za obejście prawa.

Należy stwierdzić, iż celem instytucji wyłączenia wspólnika jest ustanie jego członkostwa wyrażające się w usunięciu go ze struktury organizacyjnej spółki oraz pozbawienie go udziałów posiadanych w spółce a zatem pozbawienie prawa podmiotowego. Gwarancją więc prawidłowego zastosowania tej instytucji oraz zapobieżenia potencjalnym nadużyciom jest przede wszystkim to, że o wyłączeniu wspólnika orzeka niezawisły sąd a przepisy regulujące tryb wyłączenia mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

Kiedy można

Skuteczne dochodzenie wyłączenia określonego wspólnika zgodnie z dyspozycją art. 266-269 k.s.h. możliwe jest, gdy:

- przyczyny uzasadniające żądanie wyłączenia są ważne oraz dotyczą bezpośrednio wspólnika objętego żądaniem;

- z powództwem o wyłączenie występują wszyscy pozostali wspólnicy, posiadający przy tym udziały o łącznej wartości wyższej niż połowa kapitału zakładowego, lub też (jeżeli umowa spółki tak stanowi) z powództwem występuje mniejsza liczba wspólników, jeśli posiadają udziały przedstawiające ponad połowę kapitału zakładowego;

- nastąpi wydanie przez sąd wyroku orzekającego wyłączenie wspólnika;

- dojdzie do przejęcia udziałów wyłączonego wspólnika przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie w terminie oznaczonym przez sąd;

- nastąpi uiszczenie określonej przez sąd ceny za udziały na podstawie rzeczywistej ich wartości.

Bezwzględne prawo większości

Na sankcję w postaci wykluczenia wspólnika ze spółki z powodu jego godzącego w interes spółki zachowania narażeni są tylko wspólnicy mniejszościowi. Prawo do żądania wyłączenia wspólnika jest prawem większości liczonym udziałem w kapitale zakładowym spółki, mającym na celu ochronę interesów wspólników większościowych. Wspólnicy większościowi, mimo że potencjalnie mogą zachowywać się w sposób utrudniający prawidłowe funkcjonowanie spółki, na sankcję w postaci wyłączenia narażeni nie będą. Ustawodawca najwidoczniej odmawia przyjęcia do wiadomości, że wspólnik większościowy może w ogóle działać w sposób szkodliwy dla podmiotu, w którym sam jest w połowie zaangażowany.

Warte podkreślenia jest to, iż wyjątkowo to prawo może być realizowane także przez jednego wspólnika, w sytuacji gdy będzie on dysponował odpowiednią większością w kapitale zakładowym spółki.

Ustalony w kodeksie wymóg kapitałowy może zatem służyć w pewnych sytuacjach do pozbycia się „niewygodnych" wspólników, dlatego istotne jest to, że to niezawisły sąd orzeka czy przyczyny są na tyle istotne, żeby orzec o wyłączeniu wspólnika i to na nim ciąży obowiązek rzetelnego zbadania sprawy tak, aby uniknąć nadużyć ze strony ze wspólników większościowych.

Decyduje sąd

Materialnoprawną przesłanką instytucji wyłączenia wspólnika i tym samym okolicznością uzasadniającą jego wyłączenie jest istnienie „ważnych przyczyn".

Artykuł 266 k.s.h. stanowi, iż niezawisły sąd w przypadku stwierdzenia „może" orzec o wyłączeniu wspólnika. Godne podkreślenia jest jednak to, iż to sąd według swojego uznania decyduje czy dana przyczyna jest ważna.

Przyczyna taka powinna być ważna, doniosła z punktu widzenia interesów spółki oraz powinna występować po stronie danego wspólnika. Za nieskuteczne należy w takim przypadku uznać uzasadnienie żądania oparte na okolicznościach dotyczących wszystkich wspólników bądź samej spółki – okoliczności bowiem takie mogłyby stanowić przyczynę do rozwiązania spółki. Oceny ważności przyczyny wyłączenia sąd dokonuje ad causu, indywidulanie i w kontekście całokształtu stosunków danej spółki oraz okoliczności faktycznych.

Okoliczności uzasadniające wyłączenie mogą polegać zarówno na jego działaniu jak i zaniechaniu oraz mogą być okolicznościami przez wspólnika zawinionymi lub niezawinionymi, ponieważ przepis stanowiący o przesłankach nie wymaga winy w zachowaniu wspólnika, wymaga bowiem jedynie, by przyczyny były z nim bezpośrednio związane oraz aby były ważne.

Przyczyny takie powinny leżeć w osobie wspólnika, ale niekoniecznie muszą być przez niego wywołane, mogą być wywołane przez czynniki zewnętrzne.

Na szczególne uwzględnienie zasługuje fakt, iż zaistnienie szkody spółki jest dla skuteczności wyłączenia wspólnika bez znaczenia, choć fakt jej istnienia może niewątpliwie stanowić dodatkowy argument do uznania przyczyny za ważną oraz powodować odpowiedzialność odszkodowawczą wspólnika wobec spółki.

Sankcje, jakie niesie za sobą instytucja wyłączenia wspólnika mogą dotyczyć zarówno osoby fizycznej jak i osoby prawnej, w przypadku zaś osoby prawnej okoliczności takie mogą dotyczyć zarówno ściśle osoby prawnej, jak i osób wchodzących w skład jej organów.

Ustawodawca nie podał

Podstawy wyłączenia wspólnika zostały sformułowane w k.s.h za pomocą niedookreślonego sformułowania „ważne przyczyny". Ustawodawca nie zdecydował się choćby na przykładowe wyliczenie przyczyn, które uważa za ważne. Sformułowanie to nie było też zasadniczo przedmiotem generalnej wykładni Sądu Najwyższego, poza kilkoma wyjątkami odnoszącymi się wyłącznie do konkretnych stanów faktycznych, bez jednak formułowania wniosków natury ogólnej.

Zdaniem autorki

Aleksandra Petrykowska, radca prawny w kancelarii Chajec, Don-Siemion & Żyto

Przedstawione obok okoliczności uznawane przez doktrynę i judykaturę za ważne nie jest wyczerpujące i nie może stanowić gotowego wzorca powództwa o wyłączenie. Należy bowiem pamiętać, że w stosunkach jednej spółki przedstawiane przez wspólników powody będą w przekonaniu sądu mieściły się w pojęciu „ważne przyczyny", a w odniesieniu do innych za taką podstawę nie będą mogły być uznane. Podane więc przyczyny należy zatem uznać za względne, ponieważ to sąd ostatecznie zadecyduje o ich ważności.

Ocena sądu powinna każdorazowo polegać na badaniu postępowania wspólnika dokonywanego zawsze w kontekście stosunków konkretnej spółki.

Reasumując, można więc stwierdzić, że podstawą wyłączenia powinny być okoliczności w sposób znaczący zakłócające funkcjonowanie spółki i powinny tak istotnie godzić w funkcjonowanie spółki, że dalsze jej istnienie z udziałem danego wspólnika jest niemożliwe lub znacznie utrudnione.

Należy na koniec bardzo wyraźnie zaznaczyć, iż wyłączenie wspólnika powinno być zawsze traktowane jako środek ostateczny i nadzwyczajny.

Przykłady z praktyki

A oto na podstawie piśmiennictwa, praktyki orzeczniczej sądów niższych instancji i orzecznictwa Sądu Najwyższego katalog okoliczności uznawanych przez doktrynę i judykaturę za ważne i uzasadniające wyłączenie wspólnika:

- niewniesienie aportu do spółki,

- wyjazd wspólnika za granicę i długotrwały brak zainteresowania sprawami spółki,

- celowe działanie na szkodę spółki,

- zaprzestanie wykonywania obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych na rzecz spółki, jeżeli świadczenia te mają istotne znaczenie dla spółki,

- brak współdziałania przy podejmowania uchwał, w tym bezpodstawna odmowa współdziałania przy zmianach umowy,

- niestosowanie się wspólnika do umowy spółki lub uchwał Zgromadzenia Wspólników,

- stałe wykonywanie nadzoru dla szykany, tj. nadużywanie przysługującego wspólnikowi prawa do indywidualnej kontroli, czyli nie dla ochrony własnego uzasadnionego interesu, ale w celu zaszkodzenia spółce lub pozostałym wspólnikom,

- uzasadniony brak zaufania wspólników,

- rozpowszechnienie nieprawdziwych informacji o spółce przy wykorzystaniu środków masowego przekazu,

- niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki,

- kierowanie bezpodstawnych wniosków do sądu rejestrowego,

- występowanie bez potrzeby z żądaniem zwołania Zgromadzenia Wspólników,

- założenie przez wspólnika spółki konkurencyjnej o analogicznym przedmiocie działalności lub odziedziczenie konkurencyjnego przedsiębiorstwa,

- zyskanie przez podmiot prowadzący działalność konkurencyjną realnej kontroli nad wspólnikiem,

- stałe zakłócanie porządku obrad na zgromadzeniach wspólników,

- niewykonywanie obowiązku wniesienia dopłat,

- działanie sprzeczne z interesami spółki powodujące, że jej byt jest zagrożony,

- długotrwała choroba wspólnika, który był zobowiązany na mocy umowy spółki do osobistej pracy w spółce.