Łukasz Bernatowicz Piotr Rożański

Jeśli chodzi o spółki osobowe, to zgodnie z art. 56 § 1 k.s.h., wspólnik obowiązany jest powstrzymać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki. Z uwagi na to, że omawiany rodzaj spółek jest oparty na więzi osobowej, to między wspólnikami może dochodzić do konfliktów o naturze personalnej. Jak pokazuje praktyka, podejmowanie działalności sprzecznej z dobrem spółki jest często wynikiem takich konfliktów.

Brak współdziałania

Typowym przykładem działalności szkodzącej spółce jest paraliżowanie działalności gospodarczej poprzez brak współdziałania przy podejmowaniu decyzji, uniemożliwienie realizacji płatności za usługi poprzez blokadę dostępu do rachunków bankowych, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji na temat wewnętrznych rozliczeń pomiędzy wspólnikami czy też przekazywanie kontrahentom nieprawdziwych informacji na temat sytuacji finansowej spółki.

Zakaz konkurencji

Konkretyzacją zakazu działalności sprzecznej z szeroko pojętym interesem spółki jest zakaz konkurencji. Otóż zgodnie z art. 56 § 2 k.s.h., wspólnik nie może, bez wyraźnej lub domniemanej zgody pozostałych wspólników, zajmować się interesami konkurencyjnymi, w szczególności uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki jawnej, partner, komplementariusz lub członek organu spółki. Konsekwencją niedostosowania się do tego zakazu jest możliwość domagania się przez każdego wspólnika wydania spółce korzyści, jakie osiągnął wspólnik naruszający zakaz konkurencji, lub naprawienia wyrządzonej jej szkody. Prawo żądania przysługuje każdemu wspólnikowi i skierowane jest przeciwko wspólnikowi, który naruszył zakaz konkurencji. Jeśli chodzi o definicję działalności konkurencyjnej, to w odniesieniu do spółki jawnej została ona ujęta w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3 lutego 2009 r., I ACa 550/08. Zgodnie z tezą tego orzeczenia, wynikający z art. 56 k.s.h. zakaz konkurencji stanowi konkretyzację ogólnego wymogu lojalnego współdziałania wspólników w interesie spółki. Działalność konkurencyjna nie jest bowiem zgodna z ciążącym na wspólnikach obowiązkiem wspierania i rozwijania spółki. Przepis art. 56 k.s.h. służy również interesom spółki w takim zakresie, że cała działalność jej wspólników ma być skierowana na jej dalszy rozwój, a nie na wspieranie innych, konkurencyjnych spółek lub prywatnych interesów poszczególnych wspólników. Zakaz konkurencji polega na zakazie  dokonywania wszelkich czynności, które można uznać za godzące w interesy spółki, ale tylko takich, które wiążą się z konkurencyjnym współuczestniczeniem na rynku. Zajmowanie się interesami konkurencyjnymi może dotyczyć każdej formy prowadzenia działalności gospodarczej, tj. przez przedsiębiorcę jednoosobowego, w formie udziału w spółdzielni, członkostwa w organach przedsiębiorstwa państwowego, które jest konkurencyjne. K.s.h. natomiast szczególne znaczenie przypisuje udziałowi w spółkach jako wspólnika spółki cywilnej, osobowych spółek handlowych oraz jako członka organu spółki z o.o. lub akcyjnej. Naruszenie przez nielojalnego wspólnika zakazu konkurencji może uzasadniać roszczenie, zgodnie z art. 57 k.s.h., o naprawienie szkody lub o wydanie korzyści spółce. To roszczenie może zgłosić każdy wspólnik.

Tylko dwie osoby

Innym uprawnieniem, niezależnym od uprawnienia żądania odszkodowania od wspólnika, który naruszył zakaz konkurencji, jest możliwość żądania rozwiązania spółki przez sąd. Przy czym jeżeli ważny powód zachodzi po stronie jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych wspólników orzec o wyłączeniu tego wspólnika ze spółki (art. 63 § 1 i § 2 k.s.h.). Nasuwa się pytanie, co będzie, gdy spółka osobowa składa się jedynie z dwóch wspólników. Czy wtedy również możliwe  jest zgłoszenie żądania wyłączenia nielojalnego wspólnika?

Prowadzenie działalności gospodarczej, nawet w tej samej branży, nie stanowi jeszcze podstawy uzasadniającej wyłączenie wspólnika ze spółki

Otóż zgodnie z art. 66 ksh, jeżeli w spółce składającej się z dwóch wspólników po stronie jednego z nich zaistnieje powód rozwiązania spółki, sąd może przyznać drugiemu wspólnikowi prawo do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem. Celem regulacji  jest zachowanie ciągłości przedsiębiorstwa, mimo istnienia podstaw prawnych do jego likwidacji. Podstawą rozliczenia z byłym wspólnikiem, któremu nie przyznano prawa do majątku, jest wartość udziału kapitałowego. Wartość zbywcza majątku spółki powinna być ustalona w celu określenia wartości udziału kapitałowego wspólnika, który ma zostać spłacony.

Zgodnie z art. 266 ust. 1 k.s.h., z ważnych przyczyn dotyczących wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Celem tego rozwiązania jest zażegnanie konfliktu pomiędzy wspólnikami, który paraliżuje funkcjonowanie spółki, przy jednoczesnym zachowaniu bytu prawnego spółki (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11 września 2008 r., I ACz 888/08). Do powodów konfliktów można zaliczyć: działanie ma szkodę spółki, zaniechanie wykonywania przez wspólnika uchwał, podejmowanie działań konkurencyjnych, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, naruszenie zasad lojalności wobec spółki, brak współdziałania przy podejmowaniu uchwał, chorobę, wyjazd za granicę.

Prowadzenie działalności gospodarczej, nawet w tej samej branży, nie stanowi jeszcze podstawy uzasadniającej wyłączenie wspólnika ze spółki. Jest nią natomiast jednoczesne wykorzystywanie kontaktów i informacji handlowych uzyskanych w spółce, wyłącznie dla własnej działalności (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29 listopada 2007 r., I ACa 925/07). Ważnych przyczyn uzasadniających wyłączenie wspólnika ze spółki nie stanowi także: jednorazowa nieobecność wspólnika na zgromadzeniu wspólników, w szczególności, gdy  ma on taką liczbę udziałów, która nie uniemożliwia podjęcia uchwał ani fakt udzielenia pełnomocnictwa do reprezentowania na walnym zgromadzeniu z prawem głosowania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 maja 2003 r., I ACa 1874/01).

Co z udziałami wykluczonego

Udziały wspólnika wyłączonego muszą być przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu.  Sąd, orzekając o wyłączeniu, wyznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu. Jeżeli w ciągu tego czasu pieniędze nie zapłacono albo nie złożono do depozytu sądowego, orzeczenie o wyłączeniu staje się bezskuteczne.

Autorzy są radcami prawnymi w Kancelarii Prawnej Bernatowicz, Komorniczak, Mazur Radcy Prawni i Doradcy Podatkowi sp.p.