W zamian może liczyć na czas wolny lub pieniądze, ale raczej bez dodatków.
Zatrudnieni np. w urzędzie gminy, w starostwie powiatowym, w urzędzie marszałkowskim, w jednostkach samorządowych – w urzędzie pracy, w jednostkach pomocy społecznej (wszystkie jednostki samorządowe wymienia rozporządzenie Rady Ministrów z 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych, DzU nr 50, poz. 398) – niezależnie od podstawy zatrudnienia (umowa o pracę, powołanie) na polecenie przełożonego, jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, powinni wykonywać pracę w godzinach nadliczbowych, w tym również w niedziele i święta oraz w porze nocnej.
Tak stanowi art. 42 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (DzU nr 223, poz. 1458 ze zm., dalej ustawa).
Do zlecenia wykonywania pracy w nadgodzinach pracownika samorządowego konieczne są:
- polecenie przełożonego i
- potrzeby zakładu pracy.
Definicja z kodeksu
Pojęcie godzin nadliczbowych definiuje kodeks pracy. Zgodnie z jego art. 151 § 1 praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także ta realizowana ponad przedłużony dobowy wymiar, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych.
Kodeks wskazuje też sytuacje, w których praca w nadgodzinach jest dopuszczalna. Chodzi o konieczność prowadzenia akcji ratowniczej, aby chronić życie lub zdrowie ludzkie, mienie lub środowisko albo usunąć awarię lub o szczególne potrzeby pracodawcy.
Co ważne u pracowników samorządowych, przesłanka pierwsza z kodeksu pracy nie wchodzi w grę, gdyż art. 42 ustawy jest wyczerpującą regulacją w sprawie warunków świadczenia pracy w godzinach nadliczbowych.
Co w zamian
Pracownikowi samorządowemu, który pracuje w godzinach nadliczbowych, należy się wynagrodzenie albo czas wolny. On decyduje, jaką rekompensatą jest zainteresowany – finansową czy dodatkowym wolnym.
Decydując się na czas wolny, dostanie go w tym samym wymiarze, w jakim pracował. Przykładowo jeżeli pracownik miał pięć nadgodzin, otrzyma pięć godzin wolnego. Na jego wniosek ten czas wolny uzyska w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu, czyli dzięki temu przedłuży sobie wakacje.
Jeżeli samorządowiec wybierze wynagrodzenie, należy je obliczyć tak jak wynagrodzenie za pracę na podstawie jego wynagrodzenia wynikającego z osobistego zaszeregowania określonego stawką godzinową lub miesięczną.
Ustawa nie reguluje trybu dokonywania przez pracownika wyboru, w przeciwieństwie do kodeksu pracy. Ten wprost wskazuje, że czasu wolnego w zamian za przepracowane nadgodziny udziela się na pisemny wniosek pracownika.
Dlatego należy przyjąć, że samorządowiec wyraża w tej sprawie wolę w taki sposób, aby dotarła ona do przełożonego. Ponadto kierownik jednostki może opisać ten tryb w jej regulaminie pracy. W nim określa się porządek wewnętrzny oraz rozkład czasu pracy w urzędzie.
A co z dodatkami do wynagrodzenia
Art. 151 § 1 k.p. określa, że za pracę wykonywaną w godzinach ponad ustalony wymiar podwładnemu należą się dodatki wypłacane obok normalnego wynagrodzenia. Odpowiednio będzie to 100 proc. wynagrodzenia – za pracę wykonywaną w nadgodzinach w nocy, w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem, w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto zgodnie z obowiązującym go rozkładem pracy – oraz 50 proc. wynagrodzenia – za pracę w nadgodzinach przypadających w każdym innym dniu.
Natomiast pracownik samorządowy zatrudniony w urzędzie gminy nie ma prawa do dodatków w wysokości 100 lub 50 proc., gdyż nie przewiduje tego ustawa o pracownikach samorządowych, a ta jest regulacją wyczerpującą w tym zakresie. Takie zdanie ma też Główny Inspektorat Pracy.
Fragment wyjaśnień głównego inspektora pracy z 25 czerwca 2009 r. (GPP-433-4560-42/09/PE/RP)
Pracownikowi samorządowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych przysługuje, według jego wyboru, wynagrodzenie albo czas wolny w tym samym wymiarze, z tym że wolny czas, na wniosek pracownika, może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.
Zgodnie z art. 42 ust. 2 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (DzU nr 233, poz. 1458) jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, w której pracownik samorządowy jest zatrudniony, na polecenie przełożonego wykonuje on pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w porze nocnej oraz w niedziele i święta.
Pracownikowi samorządowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych przysługuje, według jego wyboru, wynagrodzenie albo czas wolny w tym samym wymiarze, z tym że wolny czas, na wniosek pracownika, może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu (art. 42 ust. 4). Art. 42 ust. 4 ustawy o pracownikach samorządowych stanowi lex specialis w stosunku do przepisów kodeksu pracy i nie przewiduje dodatków ani 50 proc., ani 100 proc. za godziny nadliczbowe.
Za pracę wykonywaną w sobotę pracownikowi przysługuje zatem wynagrodzenie (bez dodatków) lub czas wolny w tym samym wymiarze. Jak o tym mowa w art. 43 ustawy o pracownikach samorządowych, tylko w kwestiach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu pracy.
Reasumując zatem, (...) z brzmienia art. 42 ust. 2 ustawy o pracownikach samorządowych wynika, że wybór wynagrodzenia albo czasu wolnego jest alternatywą rozłączną, tzn. albo wynagrodzenie, albo czas wolny, ponadto – w obowiązującym stanie prawnym nie ma przesłanek do stosowania zasad określonych w kodeksie pracy (...).
A jeżeli jednak pracodawca zechce przyznać taki dodatek, czy może to zrobić? Ma takie prawo, jeżeli pozwala mu na to budżet jednostki samorządowej. Dodatki te mogą być ustalone w dowolnej wysokości, a zatem może to być 50 proc. wynagrodzenia zasadniczego, jak również 5 proc.
Pracodawca może to uczynić w regulaminie wynagradzania jednostki, a pozwala mu na to art. 39 ust. 2 pkt 2 ustawy. Zgodnie z nim w regulaminie wynagradzania można m.in. określić warunki i sposób przyznawania (…) innych dodatków. Innych, niż określa wprost ustawa, czyli dodatek specjalny oraz funkcyjny.
Niemniej co do zasady pracownikowi należy się czas wolny (w stosunku jeden do jednego) lub wynagrodzenie (godzinowe pracownika), a dodatek jest świadczeniem wypłacanym ekstra obok rekompensaty wynikającej z ustawy.
Pracodawcy nie wolno jednak wprowadzić dodatków za godziny nadliczbowe w zamian za rezygnację z udzielania pracownikom czasu wolnego.
Należy też pamiętać, że nie można nakazać pracy w nadgodzinach kobietom w ciąży oraz osobom sprawującym opiekę nad potomstwem do ośmiu lat oraz osobami wymagającymi stałej opieki bez zgody tych pracowników.
Zmiana ustawy o pracownikach samorządowych z 2008 r. i modyfikacje, które ona wprowadziła, m.in. w zakresie godzin nadliczbowych pracowników samorządowych, często były krytykowane. Podnoszono, że to odebranie tym osobom ich podstawowych praw, a nawet że jest to rozwiązanie niekonstytucyjne.
Innym grupom też gorzej
Pracownicy samorządowi nie są jedyną grupą zawodową, która ma szczególne regulacje w zakresie czasu pracy. Inne pragmatyki służbowe też nie odwołują się do przepisów kodeksu pracy w tym zakresie, ale kompleksowo regulują sprawy związane z nadgodzinami pracowników. Przykładem jest ustawa z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (DzU nr 227, poz.1505 ze zm.).
W myśl niej jeżeli wymagają tego potrzeby urzędu, członek korpusu służby cywilnej (a zatem i pracownik służby cywilnej, i urzędnik) na polecenie przełożonego wykonuje pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w nocy oraz w niedziele i święta.
Jednak tylko pracownikowi służby cywilnej za pracę wykonywaną w nadgodzinach przysługuje czas wolny udzielany w tym samym wymiarze (i to wyłącznie czas wolny). Urzędnicy służby cywilnej mają natomiast prawo do rekompensaty pracy wykonywanej w godzinach nadliczbowych, jeśli świadczyli ją w porze nocnej (czas wolny udzielany w tym samym wymiarze) lub w niedzielę (cały wolny dzień) lub święta (cały wolny dzień).
