Odstąpienie, rozwiązanie albo wypowiedzenie umowy – czy te terminy się różnią?

Odpowiada Agata Ambroziewicz, starszy prawnik CMS Cameron McKenna Dariusz Greszta sp.k. :

Te terminy różnią się od siebie znacząco i warto, by przedsiębiorcy wiedzieli, na czym ta różnica polega. Zaczynając od odstąpienia, ma ono taki skutek, że po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu od umowy stworzony zostanie stan prawny, jakby umowa nie została w ogóle zawarta.

W konsekwencji nie można dochodzić po wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia roszczeń przewidzianych w takiej umowie, np. kar umownych. Wyjątkiem jest sytuacja, w której strony umówiły się w umowie na okoliczność odstąpienia, że jedna strona zapłaci drugiej karę.

W przypadku odstąpienia strony umowy zobowiązane są zwrócić sobie wzajemnie to, co otrzymały i świadczyły, a strona odstępująca może także dochodzić naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Warto jednak pamiętać, że te zasady nie mają zastosowania do świadczenia usług lub korzystania z rzeczy, za co drugiej stronie należy się wynagrodzenie.

Ale muszą być spełnione pewne przesłanki, aby można było od umowy odstąpić?

Przesłanki odstąpienia od umowy mogą zostać uregulowane w umowie np. na okoliczność niewykonania lub nienależytego jej wykonania. Umowa może także przewidywać prawo odstąpienia w określonym czasie bez powodu za zapłatą odstępnego.

Również kodeks cywilny przewiduje sytuacje, w których strona może odstąpić od umowy, chociażby w przypadku umów o dzieło. Na przykład, gdy podmiot, który miał wykonać zamówione dzieło, projekt architektoniczny, opóźnia się z rozpoczęciem lub jego wykończeniem tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby ukończył je w uzgodnionym terminie, zamawiający ma prawo odstąpić od umowy bez wyznaczenia dodatkowego terminu.

Wracając do rozwiązania i wypowiedzenia, są to terminy powodujące inne konsekwencje niż odstąpienie. Wypowiedzenie polega na tym, że jedna strona składa drugiej oświadczenie woli, którego skutkiem jest zniesienie łączącego je stosunku prawnego, krótko mówiąc następuje wygaśnięcie umowy.

Jednak efekt wypowiedzenia nie jest taki jak w przypadku odstąpienia, czyli nie powstaje stan prawny taki, jakby umowa w ogóle nie została zawarta. Umowa nadal istnieje i możliwe jest dochodzenie związanych z nią roszczeń, np. kar umownych.

Natomiast trzecie z pojęć, rozwiązanie, polega na tym, że strony za porozumieniem wspólnie rozwiązują istniejącą między nimi więź prawną.

Jeżeli zatem np. przedsiębiorca ma umowę z operatorem komórkowym i nie podoba mu się, jak naliczane są rozmowy, to co wtedy powinien zrobić: odstąpić od umowy czy ją wypowiedzieć?

Umowę o świadczenie usług telekomunikacyjnych przedsiębiorca może jedynie wypowiedzieć zgodnie z postanowieniami w niej zawartymi.

A czy jest możliwe na przykład odstąpienie od umowy sprzedaży mieszkania?

Nie, nie jest możliwe zastrzeżenie prawa odstąpienia w umowie sprzedaży mieszkania, bowiem taka umowa musi mieć charakter bezwarunkowy.

Nie jest dopuszczalne stosowanie prawa odstąpienia w tym wypadku, ponieważ w orzecznictwie Sądu Najwyższego odstąpienie jest traktowane w skutkach jako warunek. Możemy natomiast stosować odstąpienie w stosunku do umowy przedwstępnej, zobowiązującej do sprzedaży mieszkania.

No właśnie, ale załóżmy, że strony zawierają umowę przedwstępną i chcą zabezpieczać swoje wzajemne interesy. Czy możemy zabezpieczyć się na wypadek odstąpienia?

Jak najbardziej. Stosujemy wtedy instytucję zadatku, której nie należy mylić z zaliczką. Zadatek ma to znaczenie, że jeżeli od umowy odstąpi strona, która dała zadatek, np. nie pojawi się w wyznaczonym do zawarcia umowy sprzedaży mieszkania terminie albo złoży wprost oświadczenie o odstąpieniu od umowy przedwstępnej, to przepadnie jej dany zadatek.

Natomiast jeżeli strona, która otrzymała zadatek, nie będzie chciała zawrzeć umowy sprzedaży mieszkania, to będzie musiała zwrócić podwójną wartość danego zadatku. Pomijam tu oczywiście kwestię możliwości dochodzenia zawarcia umowy sprzedaży mieszkania, jeżeli umowa przedwstępna spełnia wszystkie wymogi formalne wymagane do zawarcia umowy sprzedaży.

Jak formalnie dokonać odstąpienia, żeby było ono skuteczne?

Należy przede wszystkim zweryfikować umowę, uwzględniając przepisy kodeksu cywilnego, i ustalić, czy można skutecznie od niej odstąpić. Jeżeli tak, to następnie należy zwrócić uwagę na klauzulę w umowie dotyczącą dokonywania zawiadomień i składania oświadczeń.

Zwykle są w niej adresy, pod które należy wysłać oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Jeżeli w umowie nie zostały podane adresy do korespondencji, należy wysłać oświadczenie na adres wskazany w rejestrze danego przedsiębiorcy lub w ewidencji działalności gospodarczej.

Co należy stwierdzić w odstąpieniu od umowy?

Oświadczenie o odstąpieniu powinno wskazywać jego przyczyny. Musi być też podpisane. Zdarza się czasem, że strona składająca oświadczenie o odstąpieniu zapomina podpisać wysyłane pismo. W takiej sytuacji można twierdzić, że oświadczenie woli nie zostało skutecznie złożone.

Pomocne w takim wypadku jest orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wynika z niego, że oświadczenie może zostać uznane za skutecznie złożone, jeżeli druga strona potwierdziła, że je otrzymała, np. w jakiejś kolejnej korespondencji. Sąd Najwyższy stwierdził również, że oświadczenie o odstąpieniu od umowy może zostać złożone w pozwie o zwrot uiszczonego wynagrodzenia.

W takim wypadku datą skutecznego doręczenia oświadczenia woli o odstąpieniu jest data doręczenia przez sąd pozwu pozwanemu.

A jaka powinna być forma odstąpienia?

Oczywiście trzeba pamiętać o zachowaniu odpowiedniej formy oświadczenia woli. Jeżeli umowa lub ustawa wymaga dla skuteczności złożenia oświadczenia woli zachowania odpowiedniej formy, to złożenie takiego oświadczenia w innej formie będzie prawnie bezskuteczne.

I tak, gdy umowa przewiduje formę pisemną pod rygorem nieważności, złożenie oświadczenia w formie mejla lub faksem będzie bezskuteczne.

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego przesłanie treści oświadczenia woli faksem spełnia bowiem warunki uprawdopodobnienia za pomocą pisma, ale nie stanowi formy pisemnej. Forma mejlowa nie stanowi również formy pisemnej.

Umowa może przewidywać prawo odstąpienia w określonym czasie bez powodu za zapłatą odstępnego – tłumaczy Agata Ambroziewicz, starszy prawnik CMS Cameron McKenna Dariusz Greszta sp.k.

—rozmawiał Jerzy Kowalski