Własność intelektualna może przejawiać się w prawach do projektów, katalogów, etykiet, symboli, oznaczeń, wynalazków, ale również programów, receptur, metod działania, przepisów czy wreszcie – co wydaje się w największym stopniu oczywiste – do dzieł o naturze artystycznej.
Świadomość posiadanych zasobów własności intelektualnej, przede wszystkim ich zidentyfikowanie i określenie, a następnie ustalenie i zrozumienie ich roli w przedsiębiorstwie jest pierwszym krokiem zmierzającym do decyzji o ich ochronie. Jeśli będzie pozytywna, kolejnym krokiem powinien być wybór sposobu zabezpieczenia.
Istnieje kilka sposobów ochrony praw własności intelektualnej. Należy wyróżnić przede wszystkim ochronę prawnoautorską oraz wynikającą z prawa własności przemysłowej. Warto również wspomnieć o ochronie na gruncie przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji lub sposobie bliżej nieskodyfikowanym, przez utrzymanie ścisłej tajemnicy, jak ma to często miejsce w przypadku know-how.
Co jest utworem
Prawa autorskie są chronione od chwili stworzenia danego utworu. Ochrona w tym zakresie nie ma charakteru certyfikacyjnego, nie wymaga dodatkowych czynności zmierzających do jej ustanowienia. Natomiast utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, bez względu na wartość, przeznaczenie bądź sposób wyrażenia.
Charakter utworu będą miały m.in. receptury, instrukcje, regulaminy, zestawienia i kompozycje, a także wszelkie projekty, rysunki oraz znaki, logo, melodie, figurki i inne formy przestrzenne. Jako utwór ustawa kwalifikuje wprost programy komputerowe. Podsumowując, wystarczy stworzyć taki utwór, aby przysługiwały do niego prawa autorskie.
W przypadku działalności gospodarczej znaczenie mają przede wszystkim autorskie prawa majątkowe. Te można nabyć również na podstawie umowy, w zakresie i na zasadach w niej określonych. Ponadto przedsiębiorcy są uprawnieni do nabycia w uprzywilejowany sposób majątkowych praw autorskich do utworów ustalonych przez ich pracowników.
Konsekwencje naruszeń
Ochrona majątkowych praw autorskich co do zasady rozciąga się na życie twórcy i trwa w ciągu 70 lat liczonych od dnia jego śmierci. W przypadku ich naruszenia można dochodzić jego zaniechania, usunięcia jego skutków, naprawienia wyrządzonej szkody, wydania uzyskanych korzyści, a także m.in. publikacji określonych treści w mediach.
Sąd może orzec o wycofaniu przedmiotów powstałych z naruszeniem praw autorskich i ich zniszczeniu. Konsekwencją naruszenia jest także odpowiedzialność karna, m.in. grzywna, ograniczenie lub pozbawienie wolności. Zakres ochrony jest szeroki. Wydawać by się więc mogło, że skoro przysługuje przy tym z mocy prawa, nie trzeba wiele, aby prawa autorskie były zabezpieczone. Jednak nic bardziej mylnego.
Dochodzenie praw w tym zakresie wymaga po pierwsze solidnego umocowania w materiale dowodowym, a zatem przede wszystkim odpowiedniej dokumentacji, w tym precyzyjnie sformułowanych umów, a po drugie wstąpienia na drogę sądową.
Stosowna dokumentacja powinna być sporządzona we właściwej formie i wykazywać kompletny proces: począwszy od powstania przedmiotu praw autorskich poprzez ich przeniesienie i zakres po określenie ostatecznego podmiotu, któremu przysługują.
Punktem wyjścia musi być jednak zawsze stwierdzenie: czy w przedsiębiorstwie wykorzystuje się lub tworzy utwory, komu przysługują do nich prawa autorskie i w jakim zakresie, a także, jeżeli prawa takie miały być nabyte przez przedsiębiorcę, czy nabycie nastąpiło skutecznie.
Zastrzeżenie prawa w Urzędzie Patentowym
W przeciwieństwie do prawnoautorskiej ochrona udzielana na mocy prawa własności przemysłowej opiera się na decyzji wydanej przez Urząd Patentowy RP i wymaga dla zaistnienia złożenia wniosku.
Efektem pozytywnie zakończonej procedury jest świadectwo stwierdzające przysługiwanie bezwzględnego, skutecznego względem wszystkich prawa wyłącznego. Istota tego prawa sprowadza się w gruncie rzeczy do możliwości czasowego zakazania osobom trzecim jego komercyjnego wykorzystania.
Udzielenie ochrony uzależnione jest od uiszczenia przez zgłaszającego opłaty. Na etapie rejestracji UP nie bada z własnej inicjatywy, czy zgłaszającemu przysługują w tym zakresie prawa autorskie czy nie.
Urząd Patentowy udziela jednak zamkniętego katalogu ochrony praw wyłącznych: patentu na wynalazki, prawa ochronnego na wzory użytkowe, znaki towarowe i topografie układów scalonych oraz prawa z rejestracji na wzory przemysłowe i oznaczenia geograficzne.
Są kategorie wyłączone z jakiejkolwiek formy ochrony pod prawem własności przemysłowej. Należą do nich m.in. odkrycia, teorie naukowe, wytwory o charakterze jedynie estetycznym, plany, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej, a przede wszystkim programy komputerowe.
Długość trwania ochrony udzielanej przez Urząd Patentowy jest zróżnicowana w zależności od danego prawa.
Ile lat
Ochrona z patentu trwa 20 lat, prawo z rejestracji wzoru przemysłowego – 25 lat, prawo ochronne na wzór użytkowy – 10 lat. Znak towarowy jest chroniony przez 10 lat, jednak w tym jednym wypadku możliwe jest przedłużenie ochrony o kolejne dziesięcioletnie okresy, praktycznie w nieskończoność.
Długość okresu ochronnego liczy się każdorazowo od daty dokonania zgłoszenia. Tymczasem w praktyce czas oczekiwania na uzyskanie patentu to ok. 5 lat, na rejestrację znaku towarowego czeka się ok. 2 lat, natomiast wzoru przemysłowego ok. 6 miesięcy.
Są to terminy wyłącznie orientacyjne, nieuwzględniające możliwych komplikacji, na przykład z powodu wniesienia przez osobę trzecią sprzeciwu. W trakcie procesu rejestracji zgłaszający korzysta z pewnej ochrony w ograniczonym zakresie.
W razie naruszenia prawa wyłącznego uprawniony może dochodzić co do zasady zaniechania naruszania, wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, a w razie naruszenia zawinionego również naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej.
Szerszy zakres uprawnień przysługuje właścicielom znaków towarowych. Naruszającemu prawa wyłączne grozi również odpowiedzialność karna, w tym, w zależności od naruszanego prawa i rodzaju naruszenia, kara grzywny, ograniczenia wolności i pozbawienia wolności.
Konkretny dokument
Ochrona udzielana przez Urząd Patentowy jest o tyle atrakcyjna, że uprawniony uzyskuje konkretny dokument na potwierdzenie swojego prawa. Okres ochrony jest jednak wyraźnie ograniczony, a po jego upłynięciu prawo wyłączne wygasa i, z wyjątkiem znaków towarowych, nie jest możliwe ponowne zawłaszczenie jego przedmiotu.
Po zakończeniu okresu ochronnego przedmiot prawa wyłącznego przechodzi do domeny publicznej, co oznacza, że każdy może z niego korzystać bez jakichkolwiek ograniczeń, wyłączność nie ma już zastosowania.
Niezależnie od tego, w razie naruszenia praw wyłącznych, uprawniony również będzie musiał zwrócić się do sądu. W tym jednak wypadku będzie posiadaczem urzędowego dokumentu wskazującego na jego własność.
Komentarz
Współcześni przedsiębiorcy nie powinni zastanawiać się, czy chronić własność intelektualną, tylko na jaką formę ochrony się zdecydować. Konieczność ochrony własności intelektualnej wydaje się oczywista w przypadku firm farmaceutycznych, informatycznych lub pracowni projektowych. Kto wiązałby ją jednak z cukiernią?
Tymczasem jedna z największych batalii sądowych o ochronę praw własności intelektualnej w Austrii dotyczyła ciasta, tortu Sachera. W efekcie uprawniony uzyskał wyłączność na korzystanie z przysługujących do tortu praw, z czego do dzisiaj czerpie zyski. Kto wie, jakie zyski osiągałby obecnie twórca popularnej wuzetki, gdyby we właściwym momencie zabezpieczył swoje prawa do przepisu i nazwy.
Brak świadomości przysługujących praw wiąże się dla ich podmiotu z dużym ryzykiem straty. W przypadku własności intelektualnej stracić można naprawdę wiele.
W szczególności wówczas, gdy prowadzone przedsiębiorstwo opiera dużą część swoich dochodów właśnie na wchodzącej w jego skład własności intelektualnej, a ktoś inny zacznie z niej bezprawnie korzystać. Dochodzenie naruszonych praw własności intelektualnej z dużym prawdopodobieństwem będzie wiązało się z postępowaniem sądowym.
Chcąc ograniczyć jego koszty, skrócić czas trwania, a w najlepszym razie go uniknąć, należy możliwie szeroko zabezpieczyć się zawczasu. Warunkiem zabezpieczenia będzie jednak zawsze uprzednie określenie przysługujących praw.
Przedsiębiorcy mają możliwość wyboru narzędzi do ochrony własności intelektualnej. Ich decyzja wymaga jednak przeprowadzenia dogłębnej analizy.
Dodatkowy i niezależny zakres ochrony gwarantuje również ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, wprowadzająca pojęcie tajemnicy przedsiębiorstwa. Jeżeli bliżej nieznany twórca wuzetki nie byłby zadowolony z instrumentów przewidzianych wprost w przepisach, mógłby potraktować swój przepis jako tzw. know-how swego przedsiębiorstwa, czyli pewne informacje techniczno-organizacyjne o tajnym charakterze.
Jednak również podjęcie decyzji w tym przedmiocie wiązałoby się z analizą korzyści i potencjalnych strat. Ponadto, aby można było mówić o zabezpieczeniu know-how, konieczne byłoby ustalenie właściwych procedur, narzędzi i zasad oraz przygotowanie dokumentów, które umożliwiłyby utrzymanie poufności.
Ta metoda jest z pewnością nieograniczona w czasie. Ponadto, jak pokazuje doświadczenie, może być bardzo skuteczna. Na niej bowiem od ponad stu lat opiera się zachowanie w tajemnicy prawdopodobnie najdroższej receptury na coca-colę.
Rafał Gąsiorowski jest Senior Associate w Kancelarii Prawnej e|n|w|c
Zobacz więcej:
