Gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i bezpośrednio zagrażają zdrowiu lub życiu pracownika albo gdy wykonywane przez niego zadania wywołują takie ryzyko dla innych, podwładny ma prawo powstrzymać się od ich realizacji.
Musi jednak o tym niezwłocznie zawiadomić przełożonego. Uprawnienie to dotyczy każdego, niezależnie od rodzaju wykonywanej pracy. Decydujące znaczenie mają tu czynniki zewnętrzne.
Przykład
Pan Jarosław jest instalatorem okien w firmie budowlanej i pracuje na rusztowaniach. Kiedy rozpoczyna pracę w nowym miejscu, dokładnie sprawdza, czy zamontowane przez inną firmę rusztowania są bezpieczne. Jeśli ma do tego zastrzeżenia, nie powinien z nich korzystać, a o niebezpieczeństwie poinformować przełożonego.
Nie jestem w stanie
Ustawodawca zezwala też na to, aby nie wykonywać pracy, gdy zagrożenie zdrowia lub życia wynika z niedyspozycji pracownika. Dzięki art. 210 § 4 kodeksu pracy ma on prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, gdy jego stan psychiczny i fizyczny nie zapewniają bezpiecznej realizacji zadań i stwarzają zagrożenie dla innych osób.
Czy powołując się na ten przepis, każdy podwładny może odmówić świadczenia pracy czy wykonania polecenia? Nie. Regulacja ta odnosi się wyłącznie do osób zatrudnionych w zawodach wskazanych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (DzU nr 62, poz. 287). Lista prac z załącznika do rozporządzenia jest zamknięta i obejmuje 36 pozycji.
Jakie zadania wymagają szczególnej sprawności zatrudnionego
Wykaz obejmuje prace:
1) przy obsłudze suwnic sterowanych z kabiny i zdalnie sterowanych,
2) przy obsłudze podnośników i platform hydraulicznych,
3) przy obsłudze układnic magazynowych,
4) przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych,
5) operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych,
6) przy obsłudze urządzeń mechanicznych, związanych z czynnościami wyburzeniowymi,
7) operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technologicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych,
8) przy obsłudze urządzeń walcowniczych przy wprowadzaniu pasm do wykrojów walcowniczych przy użyciu narzędzi ręcznych,
9) drużyn trakcyjnych oraz maszynistów – operatorów samojezdnych ciężkich maszyn torowych i kierowców drezyn motorowych,
10) nastawniczego, ustawiacza i manewrowego na kolei i na zakładowych bocznicach kolejowych oraz prace dyżurnego ruchu na kolei,
11) kierowców: autobusów, pojazdów przewożących materiały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 16 ton i długości powyżej 12 m, trolejbusów i motorniczych tramwajów,
12) przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych,
13) przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wysokich napięć,
14) przy obsłudze urządzeń ciśnieniowych, podlegających pełnemu dozorowi technicznemu,
15) przy obsłudze instalacji chemicznych do produkcji gazów toksycznych lub tworzących mieszaniny wybuchowe z powietrzem,
16) przy materiałach łatwopalnych, środkach toksycznych i materiałach biologicznie zakaźnych,
17) przy wytwarzaniu, transportowaniu, wydawaniu i stosowaniu materiałów wybuchowych i samozapalnych,
18) badawcze, doświadczalne i technologiczne, związane bezpośrednio z eksploatacją oraz obsługą ruchu reaktorów jądrowych, akceleratorów, generatorów neutronów, komór do produkcji źródeł promieniotwórczych,
19) z otwartymi źródłami promieniotwórczymi w pracowniach klasy I i II,
20) związane ze stosowaniem promieniowania jonizującego do celów diagnostycznych i terapeutycznych w zakładach opieki zdrowotnej, z wyjątkiem przypadków dotyczących ratowania życia ludzkiego,
21) doświadczalne z nowymi rodzajami uzbrojenia i amunicji,
22) remontowo-konserwacyjne przy amunicji i jej konfekcjonowaniu,
23) związane z oczyszczaniem terenu z przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych,
24) maszynisty maszyn wyciągowych, sygnalisty szybowego, operatora samojezdnych maszyn przodkowych, operatora pojazdów pozaprzodkowych i samojezdnych maszyn pomocniczych, maszynisty lokomotyw pod ziemią, rewidenta urządzeń wyciągowych – w podziemnych zakładach górniczych,
25) maszynisty wiertniczego i operatora maszyn podstawowych – w odkrywkowych zakładach górniczych,
26) mechanika i maszynisty wiertni, operatora i kierowcy agregatów cementacyjnych zasobników oraz urządzeń do intensyfikacji wydobycia ropy i gazu w zakładach górniczych wydobywających kopaliny metodą otworów wiertniczych i w zakładach wykonujących prace geologiczne,
27) pilota morskiego,
28) przy obsłudze znaków nawigacyjnych na wodzie,
29) przy technicznej obsłudze wodowania statków,
30) na wysokości na masztach i wieżach antenowych,
31) na wiaduktach i mostach,
32) pilota samolotowego, śmigłowcowego i szybowcowego, balonu wolnego i skoczka spadochronowego zawodowego,
33) nawigatora lotniczego i mechanika pokładowego w lotnictwie,
34) kontrolera ruchu lotniczego,
35) kaskadera filmowego,
36) treserów dzikich zwierząt i akrobatów cyrkowych.
Samodzielna decyzja
Pracodawca może ponadto w przepisach wewnątrzzakładowych wskazać dodatkowe rodzaje prac, które usprawiedliwiałyby powstrzymanie się od ich wykonywania. Na podstawie art. 9 § 2 k.p. postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być jednak mniej korzystne dla pracowników niż przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych. Wbrew pozorom rozszerzenie tego katalogu może przynieść pracodawcy korzyści.
Jeśli bowiem wystąpi szkoda spowodowana niedyspozycją pracownika, ten nie będzie mógł się tłumaczyć tym, że musiał wykonać polecenie pracodawcy i nie miał innego wyjścia.
Sprawność psychofizyczną trudno ocenić osobie trzeciej, zwłaszcza jeśli nie jest lekarzem czy psychologiem. A zatem to od indywidualnej decyzji pracownika zależy, czy przystąpi do pracy lub stwierdzi, że nie jest w stanie tego zrobić. Przy pracach wskazanych w rozporządzeniu szefowi nie wolno tego kwestionować. Nie ma też prawa żądać od podwładnego zwolnienia lekarskiego potwierdzającego tę niedyspozycję.
Gdy przełożony otrzyma takie zgłoszenie, ma dwa wyjścia: powierza pracownikowi inną pracę, zgodną z jego kwalifikacjami, lub po prostu zwalnia go do domu, aby odpoczął. Pracownik musi zdawać sobie jednak sprawę, że za czas niewykonywania zadań nie przysługuje mu wynagrodzenie.
Autor jest adwokatem, współpracuje z Kancelarią Prawniczą C. L. Jezierski sp.j. w Warszawie
