Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Tak wynika z art. 151 § 1 k.p.
Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna tylko wyjątkowo. Można ją zlecać w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
A także wówczas, gdy zajdą szczególne potrzeby pracodawcy.
Zgodnie natomiast z art. 151[sup]5[/sup] § 1 k.p. pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Wtedy mamy do czynienia z dyżurem. Jego długość musi być ustalona w taki sposób, aby jego czas nie naruszał prawa pracownika do dobowego czy tygodniowego odpoczynku.
Czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy. Zatem z punktu widzenia regulacji czasu pracy dyżur nie jest traktowany jako spełnianie przez pracownika świadczenia w tym sensie, że nie zawsze wlicza się go do czasu pracy. Przyjmuje się wówczas fikcję, że pracownik nie pozostaje do dyspozycji pracodawcy.
Za czas dyżuru (z wyjątkiem tego pełnionego w domu) pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. Nie ma tu znaczenia, czy był on pełniony w dniu pracy, dodatkowym dniu wolnym od pracy, czy też w dniu świątecznym, a także nie ma tu znaczenia, czy przypadał on na porę nocną.
Dopiero w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60 proc. wynagrodzenia.
Dyżur może być specyficznym zadaniem po godzinach, choć odbywa się na nieco innych zasadach niż praca w godzinach nadliczbowych w rozumieniu art. 151 § 1 k.p. Pełnienie dyżuru jest obowiązkiem pracownika wynikającym z art. 100 § 2 pkt 4 k.p.
[b]W wyroku z 31 stycznia 1978 r. (I PRN 147/77) Sąd Najwyższy [/b]stwierdził m.in., że dyżur jest jednym z obowiązków pracowniczych, stanowi bowiem dodatkowe zadanie robocze po normalnych godzinach pracy, bez względu na to, czy zadanie to mieściło się w ramach uzgodnionego rodzaju pracy, czy też wykraczało poza ten rodzaj.
Z kolei godziny efektywnej pracy podczas dyżuru w warunkach wskazanych w art. 151[sup]5[/sup] § 1 k.p. jako przekraczające normy czasu pracy ustalone dla pracownika, muszą być traktowane jako godziny nadliczbowe z wszelkimi wynikającymi z tego tytułu następstwami, a zatem także i w zakresie wynagrodzeń.
Taka praca nadliczbowa może być rekompensowana czasem wolnym od pracy na warunkach art. 151[sup]2[/sup] k.p. (tak też Krzysztof Rączka [w] Małgorzata Gersdorf, Krzysztof Rączka, Jacek Skoczyński: Kodeks pracy. Komentarz Warszawa 2008 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, wydanie IX).
Zgodnie ze wspomnianym przepisem w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy. Dopuszczalne jest też udzielenie wolnego bez wniosku podwładnego.
[i]Podstawa prawna:
– art. 151 i art. 151[sup]5[/sup] [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=AE89BF528781D2C42167CAF23691862B?id=76037]kodeksu pracy (tekst jedn. DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)[/link][/i]
