ZUS zobowiąże spadkobiercę, aby zapłacił nieswoje składki

Za sprawą art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej ustawa o sus) stosuje się tu przepisy ordynacji podatkowej (DzU z 2012 r., poz. 749). Te ostatnie odsyłają też w pewnym zakresie do regulacji zawartych w kodeksie cywilnym. Te przepisy pozwolą ustalić krąg osób odpowiedzialnych po śmierci przedsiębiorcy za niezapłacone składki na: ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Emerytur Pomostowych, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

O zakresie odpowiedzialności tych osób orzeknie zaś w odrębnych decyzjach odział ZUS właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy. Wskaże wysokość zobowiązań składkowych i innych należności, za które odpowiadają, zakres odpowiedzialności każdego spadkobiercy oraz termin ich wykonania, który wynosi 14 dni od dnia doręczenia decyzji.

Jakie zasady

Odpowiedzialność za długi przechodzi na spadkobierców, którymi mogą być osoby fizyczne lub prawne. Ich szczegółowy krąg określa kodeks cywilny (patrz ramka).

Wiążąco krąg spadkobierców określi wydane przez właściwy sąd rejonowy postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Generalnie wydając decyzję o odpowiedzialności spadkobierców za długi składkowe, ZUS opiera się właśnie na tym postanowieniu. Jednak orzeczenie o odpowiedzialności spadkobierców może wystąpić bez względu na to, czy sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, czy nie.

Te same kwoty

Ponieważ zakres odpowiedzialności spadkobierców nie może być szerszy od odpowiedzialności spadkodawcy, odpowiadają oni tylko za zaległości składkowe, za które odpowiadał spadkodawca. Tak uznał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 22 grudnia 1999 r. (III SA 1350/99).

Odpowiadają też za odsetki za zwłokę od tych zaległości oraz za powstałe do dnia otwarcia spadku koszty upomnienia i postępowania egzekucyjnego prowadzonego wobec spadkodawcy. Ich odpowiedzialność rozciąga się także na opłatę prolongacyjną, która nie została jeszcze uiszczona, jeżeli spadkodawca występował z wnioskiem o odroczenie terminu płatności składek lub rozłożenie ich na raty.

Ordynacja podatkowa w sposób specyficzny reguluje zasady odpowiedzialności za odsetki od zaległości. Są one naliczane do dnia otwarcia spadku, którym jest dzień śmierci spadkodawcy. Wówczas wstrzymuje się ich naliczanie. Zaczynają biec dopiero po 14 dniach od dnia doręczenia spadkobiercy decyzji określającej zakres jego odpowiedzialności za zaległości składkowe spadkodawcy.

Zapisobiorca też obciążony

Odpowiedzialności za zaległości składkowe spadkodawcy nie uniknie też osoba, która otrzymała należny jej zapis. Na mocy art. 968 k.c. spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiorcy).

Świadczenie to jest określane jako zapis. Jednak odpowiedzialność zapisobiorcy, w odróżnieniu od spadkobierców, którzy przyjęli spadek wprost, ogranicza się do wartości otrzymanego zapisu. Jeśli uiści on zobowiązanie składkowe, jednocześnie ograniczy odpowiedzialność spadkobierców.

Przykład

Trzeba liczyć

Pan Jan otrzymał jako zapis 20 tys. zł. Później okazało się, że spadkodawca czyniący zapis miał długi składkowe wobec ZUS w wysokości 60 tys. zł. Pan Jan, po otrzymaniu decyzji ZUS określającej zakres jego odpowiedzialności, zapłacił 20 tys. zł za zaległości składkowe spadkodawcy. W tej sytuacji odpowiedzialność spadkobierców ogranicza się do 40 tys. zł, która nie została jeszcze zapłacona.

Zmienność odpowiedzialności

Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi tylko rzeczowo, tj. z masy majątkowej, jaką stanowi spadek. Już po jego przyjęciu, ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swojego majątku (odpowiedzialność osobista). Warto też pamiętać, że do chwili działu spadku spadkobiercy solidarnie odpowiadają za długi spadkowe.

Oznacza to, że ZUS może wybrać spadkobiercę lub spadkobierców, których zobowiąże do zapłaty. Następnie ten, który ureguluje należność, może żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów spadkowych. Od chwili działu spadku spadkobiercy odpowiadają za długi składkowe w stosunku do wielkości udziałów spadkowych określonych w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Przykład

Po równo

Aż do śmierci pan Antoni prowadził działalność gospodarczą. Jego zaległości wobec ZUS z racji niezapłaconych składek wyniosły 60 tys. zł. Z mocy ustawy spadek po nim nabyły jego dwie córki po 1/2 części. Jedynym majątkiem, jaki pozostawił pan Antoni, był dom.

Spadkobiercy przeprowadzili sądowy dział spadku, na mocy którego dom przyznano na wyłączną własność jednej z córek, bez obowiązku spłaty na rzecz drugiej. W takiej sytuacji ZUS zobowiąże obie panie do zapłaty po 30 tys. zł każda.

Na zakres odpowiedzialności spadkobiercy w takim wypadku nie wpływa wartość rzeczywiście otrzymanej schedy spadkowej (wyrok NSA z 23 listopada 2001 r., SA/Rz 329/00).

Możliwe uchylenie

Jeżeli spadkobiercę obciążono za długi składkowe spadkodawcy, może rozważyć możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu spadku. To samo dotyczy osób, które przyjęły spadek wskutek tego, że nie złożyły żadnego oświadczenia w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedziały się o powołaniu do spadku.

Z tego rozwiązania mogą skorzystać ci, którzy złożyli oświadczenie lub nie złożyli żadnego oświadczenia pod wpływem błędu lub groźby. Gdy się na nie zdecydują, muszą iść do sądu, bo to on potwierdza uchylenie się od skutków prawnych. Spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Najczęściej można spotkać się z przyjęciem spadku wskutek błędu. Musi on jednak dotyczyć treści czynności prawnej oraz być istotny. Błąd dotyczący treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku to m.in. taki co do: osoby spadkodawcy, tytułu powołania lub przedmiotu spadku.

W tej ostatniej sytuacji chodzi o brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego, z tym zastrzeżeniem, że nie jest on wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy. Nie można uchylić się od skutków oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, gdy spadkobierca był w błędzie co do skutków prawnych określonych zdarzeń (błąd co do prawa).

Przykładowo chodzi o sytuację, gdy spadkobierca był przekonany, że brak oświadczenia jest równoznaczny z odrzuceniem spadku. Tak samo nie będzie można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia lub braku oświadczenia o przyjęciu spadku, gdy błąd dotyczy nieznajomości przedmiotu spadku i pozostaje w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (postanowienie Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04).

Przykład

Dowody przed sądem

Pan Jan aż do dnia śmierci prowadził firmę. Przez pięć lat nie regulował należności wobec ZUS. Na mocy ustawy spadek po nim nabył jego syn Antoni, który nie złożył żadnego oświadczenia w ustawowym terminie sześciu miesięcy od dnia, kiedy dowiedział się o tytule powołania. Jak się okazało po wydaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, długi pana Jana przekraczały wartość pozostawionego przez niego majątku.

ZUS wydał decyzję o odpowiedzialności pana Antoniego za długi składkowe. Będzie on jednak mógł się uchylić od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku.

Ale musi przed sądem wykazać, że czynił niezbędne starania mające na celu ustalenie, jaki majątek pozostawił ojciec, a mimo tego nie dowiedział się o długach, np. zgłosił się do ZUS, gdzie błędnie go poinformowano, że zaległości składkowe są znacznie mniejsze lub nie ma ich w ogóle.

Przyjęcie proste lub z dobrodziejstwem inwentarza

Spadkobiercą można stać się wskutek powołania do spadku z mocy ustawy albo testamentu, przy czym możliwe jest dziedziczenie części spadku na podstawie testamentu, a części na podstawie ustawy.

Spadek nabywa się z chwilą jego otwarcia, czyli śmierci spadkodawcy. Jest to nabycie z mocy prawa, które w efekcie złożenia oświadczenia spadkobierców o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać wyłączone lub zmodyfikowane. Spadkobierca może bowiem przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) albo z ograniczeniem tej odpowiedzialności tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza).

Może go też odrzucić. Musi wtedy w ciągu sześciu miesięcy od dnia, kiedy dowiedział się o tytule swojego powołania, złożyć oświadczenie przed sądem lub notariuszem. Odrzucenie spadku zwalnia go z odpowiedzialności za długi składkowe. Jeśli spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia, przyjmuje się, że z mocy prawa przyjął spadek wprost.

Odstąpienia nie będzie

Zarówno przepisy ustawy o sus, jak i ordynacji podatkowej nie dopuszczają możliwości odstąpienia od odpowiedzialności spadkobierców za zobowiązania spadkowe ze składek ze względu na zasady współżycia społecznego lub inne ważne względy społeczno-gospodarcze.

Tak uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 12 września 2003 r. (III AUa 47/03). Zatem nie może być skuteczne powoływanie się na takie okoliczności w odwołaniu od decyzji ZUS orzekającej o odpowiedzialności spadkobiercy.