Zdarza się, że do ZUS trafiają wnioski o przyznanie emerytury w wieku obniżonym z tytułu prac wykonywanych stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w szczególnych warunkach, składane przez osoby, które w takich warunkach pracowały na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyjnej (dalej RSP) jako jej członkowie.
Chodzi o emeryturę przyznawaną na podstawie art. 184 w zw. z art. 32 ust. 1, 1a, 2 i 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.), dalej ustawa emerytalno-rentowa, i § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (DzU nr 8, poz. 43 ze zm.), dalej rozporządzenie.
Niepracowniczy status
Bezsporne jest to, że pracę w szczególnych warunkach można świadczyć na podstawie cywilnoprawnych stosunków. Jednak uprawnienie do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach przysługuje wyłącznie pracownikom, czyli osobom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę.
Prawo i obowiązek pracy członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej wynika wprost ze stosunku członkostwa. Ustawa z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. DzU z 2003 r. nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej Prawo spółdzielcze) nie wyróżnia odrębnego od stosunku członkostwa stosunku pracy.
W odróżnieniu od przepisów dotyczących spółdzielni pracy, w tych traktujących o rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w ogóle nie ma mowy o stosunku pracy. W relacjach między spółdzielnią a jej członkiem nie mają zastosowania przepisy powszechnego prawa pracy, poza pewnymi normami ochronnymi. Stosunek członkostwa w RSP jest zatem stosunkiem cywilnoprawnym.
Nawiązanie stosunku pracy zobowiązuje pracownika do wykonywania określonego rodzaju pracy pod kierownictwem pracodawcy. Charakteryzuje się osobistym świadczeniem pracy w sposób ciągły, podporządkowaniem, ponoszeniem ryzyka przez pracodawcę i odpłatnością.
Natomiast świadczenie pracy na rzecz RSP w ramach stosunku członkostwa wiąże się m.in. z prawem do udziału w jej zarządzaniu. Ma to określony wpływ na sposób organizacji pracy i podporządkowanie w procesie jej świadczenia.
Istotą wspólne gospodarowanie
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 9 stycznia 2008 r. (III UK 92/07), ewentualna uchwała walnego zgromadzenia RSP stanowiąca, że „członkowie będą pracować na takich samych warunkach jak pracownicy" nie może zmienić charakteru prawnego ich zatrudnienia.
Z członkostwem w RSP immanentnie i nierozerwalnie związana jest praca na jej rzecz, ponieważ jego istotą jest wspólne gospodarowanie wszystkich jej członków. Taka uchwała nie spowoduje zatem przekształcenia tytułu do objęcia ubezpieczeniami społecznymi z członkostwa w RSP na stosunek pracy.
To zróżnicowanie nie pozwala na zastosowanie do członka RSP tych przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych, które odnoszą się tylko do pracowników (zob. J. Ignatowicz [w:] M. Gersdorf, J. Ignatowicz – Prawo spółdzielcze. Komentarz, Warszawa 1985, s. 249-253).
Podstawa nawiązania współpracy
Spółdzielnia rolnicza może zatrudniać na podstawie umowy o pracę lub na podstawie innego stosunku prawnego, którego przedmiotem jest świadczenie pracy, osoby niebędące jej członkami (art. 157 Prawa spółdzielczego).
Natomiast jeśli chodzi o jej członków, to zdolny do pracy członek spółdzielni ma prawo i obowiązek pracować w spółdzielni w rozmiarze ustalanym corocznie przez zarząd, stosownie do potrzeb wynikających z planu działalności gospodarczej spółdzielni. Tak samo jest w przypadku domowników tych osób.
Tak wskazuje art. 155 § 1 i art. 156 § 1 Prawa spółdzielczego. Z przepisów tych wynika zatem, że członkowie spółdzielni produkcyjnej i ich domownicy mogą świadczyć pracę na rzecz spółdzielni wyłącznie w oparciu o stosunek członkostwa. Umowę o pracę lub umowę cywilnoprawną spółdzielnia może zawrzeć jedynie z osobą, która nie jest jej członkiem.
Przepisy Prawa spółdzielczego operują terminem stosunku pracy, jeżeli chodzi o spółdzielnie pracy (art. 182). Natomiast pomiędzy członkiem rolniczej spółdzielni produkcyjnej a spółdzielnią nie zachodzi odrębny od stosunku członkostwa stosunek pracy (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I CKN 311/00).
Dorozumiane porozumienie
Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w sprawie zmiany statusu z pracownika na członka spółdzielni pracy. W wyroku z 5 maja 1999 r. (I PKN 677/98) wskazał, że przyjęcie pracownika spółdzielni pracy w poczet jej członków powoduje rozwiązanie pracowniczego i nawiązanie spółdzielczego stosunku pracy, a członek spółdzielni nie może pozostawać z nią w pracowniczym stosunku pracy.
Natomiast w wyroku z 7 grudnia 1999 r. (I PKN 385/99) wskazał, że dochodzi w tej sytuacji do rozwiązania pracowniczego stosunku pracy na mocy porozumienia stron i nawiązania spółdzielczej umowy o pracę (podobne wyroki SN z: 4 listopada 2009 r., I PK 106/09, i z 13 października 1999 r., I PK 297/99).
Można to odnieść, choć z pewnymi modyfikacjami, także do członka RSP, który bezpośrednio przed nabyciem członkostwa w tej spółdzielni był jej pracownikiem. Kwestie te są bowiem w Prawie spółdzielczym uregulowane łącznie w tytule II jako „Przepisy szczególne”.
Zatem przyjęcie pracownika RSP w poczet jej członków nie powoduje z mocy samego prawa ustania (rozwiązania lub wygaśnięcia) umowy o pracę. Powinna być ona rozwiązana przez strony. Jeżeli jednak nie złożyły one oświadczeń woli w tej kwestii, to zgodnie z art. 60 k.c. (stosowanego w konsekwencji cywilnoprawnego charakteru członkostwa w RSP), oświadczenie woli może być złożone przez każde zachowanie ujawniające w sposób dostateczny wolę osoby je składającej.
Za takie można uznać zarówno złożenie przez dotychczasowego pracownika RSP deklaracji członkowskiej, jak i przyjęcie go w poczet członków spółdzielni. Skoro z mocy prawa zdolny do pracy członek RSP ma obowiązek pracować w tej spółdzielni, to wstępując do RSP godzi się na taki rodzaj wykonywania pracy, jaki z mocy prawa związany jest z członkostwem.
Wypełnienie i złożenie przez niego deklaracji członkowskiej należy potraktować jako oświadczenie woli w przedmiocie zgody na warunki pracy wynikające z przepisów Prawa spółdzielczego i statutu RSP, a tym samym – na zmianę podstawy zatrudnienia. Zmiana podstawy zatrudnienia zawsze prowadzi do dorozumianego rozwiązania i ustania dotychczasowego stosunku pracy.
Oznacza to jednocześnie, że jeśli członek zarządu kontynuuje wykonywanie pracy w takich samych warunkach, w jakich był wcześniej zatrudniony w spółdzielni na podstawie umowy o pracę, to okresu tej „kontynuacji” nie można zaliczyć do stażu z tytułu pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Praca nie jest już wtedy świadczona w ramach stosunku pracy.
Bez przywilejów
Zatem świadczenie przez członka RSP na rzecz tej spółdzielni pracy wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych (czyli o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia) nie uprawnia do obniżenia z tego tytułu tzw. powszechnego wieku emerytalnego.
Nie daje więc prawa do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż podstawowy wiek emerytalny nawet wówczas, gdy bezspornie była wykonywana w szczególnych warunkach zatrudnienia.
Potwierdził to SN w wyroku z 25 stycznia 2005 r. (I UK 142/04). ZUS nie może jej zakwalifikować do pracy w szczególnych warunkach (wyrok SN z 18 stycznia 2005 r., II UK 136/04; wyrok NSA z 20 marca 2003 r., II SA/Łd 2276/01).
W świetle art. 32 ust. 1 ustawy emerytalno-rentowej emerytura przysługuje w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 tylko takim ubezpieczonym, którzy są pracownikami. Ograniczenie to nie jest przy tym niezgodne z zasadą równego traktowania wyrażoną w art. 32 Konstytucji RP (wyrok SN z 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04).
Skoro art. 184 ust. 1 cytowanej ustawy stanowi, że emerytura przysługuje po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32 ust. 1 osobie, która 1 stycznia 1999 r. osiągnęła okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do świadczenia w wieku niższym niż powszechny, to bezspornie w przepisie tym chodzi o rozporządzenie, które – zgodnie z art. 32 ust. 4 ustawy – stosuje się do ustalenia zarówno tego wieku niższego, jak i rodzaju prac lub stanowisk oraz warunków, w oparciu o które pracownikom przysługuje tzw. wcześniejsza emerytura.