Wynagrodzenie pracownika podlega szczególnej ochronie, która istotnie ogranicza też możliwości potrącania należności z jego pensji. Dlatego pracodawca, poza przypadkami wprost wymienionymi w k.p., może dokonać potrącenia z wynagrodzenia za pracę tylko za zgodą pracownika.
Zgoda ta musi być jednak wyraźna i oparta na wiedzy pracownika co do wysokości kwoty podlegającej potrąceniu.
Według art. 91 kodeksu pracy należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i § 7 k.p. mogą być potrącone z pensji podwładnego tylko za jego zgodą wyrażoną na piśmie.
Przy czym wolna od potrąceń jest kwota wynagrodzenia za pracę w wysokości minimalnego wynagrodzenia – przy potrącaniu należności na rzecz pracodawcy, lub 80 proc. tej kwoty – przy potrącaniu innych należności. Zgoda pracownika jest więc skuteczna tylko w zakresie kwot przekraczających kwoty wolne od potrąceń.
Brak reakcji to nie zgoda
Jeśli pracownik ma niską pensję, na poziomie minimalnym lub niewiele odbiegającym od tej kwoty (w 2011 r. 1386 zł), to tylko nieznaczne kwoty mogą być objęte jego zgodą na dokonywanie potrąceń.
Przepis art. 91 k.p. wymaga uzyskania przez pracodawcę pisemnej zgody pracownika. Zgoda ta musi być wyraźna i wyrażona indywidualnie przez pracownika. Nie wystarczy tu np. brak jego reakcji na zawiadomienie go o potrąceniu dokonanym z jego wynagrodzenia.
Wyrażenie przez pracownika zgody bez zachowania formy pisemnej uznawane jest powszechnie za nieważne. Wskazywał na to SN w wyroku z 1 października 1998 (I PKN 366/98). Zatem w razie ewentualnego sporu nie ma sensu dowodzenie przez pracodawcę, że pracownik np. ustnie wyraził zgodę na potrącenie.
Do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza co prawda złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 § 1 k.c.). Jednak podpis pracownika na nocie księgowej obejmującej rozliczenie niedoboru, bez zawarcia sformułowania wyrażenia zgody na potrącenie zawartej w niej kwoty z wynagrodzenia, nie spełnia przesłanki z art. 91 k.p. Tak też wskazał NSA w uzasadnieniu wyroku z 21 grudnia 2005 (I OSK 461/05).
Pracownik wyrażając zgodę na potrącenia, może określić ich wysokość procentowo lub kwotowo.
Jednak jego zgoda na dokonanie potrącenia z pensji jest skuteczna tylko wtedy, gdy wyrażając ją zna wysokość należności do potrącenia lub choćby ma podstawy pozwalające na określenie jej wysokości. Taki jest wniosek z analizy art. 91 k.p. dokonanej w uzasadnieniu uchwały SN z 4 października 1994 (I PZP 41/ 94).
Sąd stwierdził w niej, że wyrażenie przez pracownika na podstawie art. 91 k.p., w umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej, zgody na potrącenie przez zakład pracy z wynagrodzenia za pracę należności z tytułu niedoborów, które mogą się ujawnić w przyszłości w wyniku inwentaryzacji, jest nieważne.
Niskuteczny zapis
Zatem zapis w umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej lub w umowie o pracę, przewidujący zgodę pracownika na potrącenie przez pracodawcę z wynagrodzenia za pracę nieokreślonych należności z tytułu niedoborów, jest nieskuteczny. Jest on bowiem sprzeczny z przepisami k.p.
Przede wszystkim narusza treść art. 91 k.p., z którego według SN wynika, że pracownik wyrażając zgodę na potrącenie z wynagrodzenia za pracę powinien mieć świadomość wielkości długu i istnienia przesłanek odpowiedzialności. Podobne stanowisko zajął SN w wyroku z 5 maja 2004 (I PK 529/03), stwierdzając, że wyrażenie zgody przez pracownika na dokonywanie potrąceń z jego wynagrodzenia bez świadomości wielkości długu i istnienia przesłanek odpowiedzialności jest nieważne.
Wymieniona w art. 91 k.p. zgoda pracownika nie może być więc blankietowa. Powinna dotyczyć konkretnej, istniejącej wierzytelności. Wyrażenie przez pracownika zgody na potrącenie z jego wynagrodzenia niedoborów, które mogą powstać dopiero w przyszłości, nie może być ważne ani skuteczne bez względu na to, kto je spowodował i w jakiej wysokości.
Aby uzyskać skuteczną zgodę pracownika na dokonanie potrącenia kwoty odpowiadającej stwierdzonemu niedoborowi, pracodawca powinien najpierw ustalić wysokość tej kwoty a następnie odebrać od pracownika pisemną zgodę na dokonanie potrącenia z jego wynagrodzenia.
Przykład
Sprzedawczynie zawarły z pracodawcą umowę o odpowiedzialności materialnej za powierzone im mienie. Po przeprowadzeniu inwentaryzacji w sklepie, w którym pracowały, stwierdzono niedobór i ustalono, że na każdą ze sprzedających przypada po 380 zł tego niedoboru.
Po zapoznaniu się z wynikami inwentaryzacji kobiety wyraziły na piśmie zgodę na dokonanie potrącenia z ich wynagrodzeń po 380 zł. Jednak szef wypowiedział im następnie umowy o pracę, dlatego wystąpiły do sądu, żądając zwrotu tych kwot.
Sąd oddalił ich powództwa, uznając, że dokonane potrącenia były zgodne z przepisami prawa pracy.
Bez potrąceń za firmę
Nieważna jest natomiast zgoda pracownika na dokonywanie potrąceń z jego pensji należności, które obciążają w całości lub w części pracodawcę. Wskazywał na to SN w wyroku z 12 września 2000 (I PKN 22/00), podnosząc, że regulacja zawarta w art. 91 k.p. nie dopuszcza nieograniczonej swobody pracodawcy w dokonywaniu, za zgodą pracownika, potrąceń wszelkich należności z wynagrodzenia za pracę.
Należy tu bowiem uwzględniać kodeksowy zakaz dokonywania uzgodnień mniej korzystnych niż przepisy prawa pracy (art. 18 § 1 k.p.).
Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach
Zobacz poradnik:
Poradniki kadrowo-płacowe » Wynagrodzenia » Potrącenia z wynagrodzeń 2011 r.