Mowa o czynnym żalu. Instytucja ta polega na zawiadomieniu przez sprawcę organów prowadzących postępowanie karne w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe o fakcie popełnienia czynu zabronionego.
Co istotne, przekazanie tych danych nie musi być dobrowolne. Dana osoba, zeznając w postępowaniu karnym np. w charakterze świadka, zupełnie nieświadomie może skorzystać z instytucji czynnego żalu, zawiadamiając organ o popełnieniu innego czynu zabronionego.
Z chwilą złożenia zawiadomienia i spełnieniu dodatkowych przesłanek opisanych w art. 16 k.k.s. sprawca nie podlega karze. Innymi słowy nie popełnia on przestępstwa ani wykroczenia. Nie poniesie tym samym odpowiedzialności karnej za swoje działanie lub zaniechanie.
Jest to wyjątkowy przypadek rezygnacji prawodawcy ze ścigania sprawców przestępstw i wykroczeń skarbowych. Motywowane jest to jednym z podstawowych celów prawa karnego skarbowego, którym jest zabezpieczenie interesów fiskalnych Skarbu Państwa. Podstawowym wymogiem skorzystania z dobrodziejstwa czynnego żalu jest bowiem uiszczenie przez sprawcę czynu całej uszczuplonej należności publicznoprawnej >patrz ramka.
Pisemnie lub ustnie
By zawiadomienie o fakcie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego było skuteczne, należy je złożyć na piśmie bądź ustnie do protokołu. Przy czym, jak już wspomniałem, nie jest istotne, czy protokół będzie spisywany w związku ze zgłoszeniem się sprawcy przestępstwa do organu w tym właśnie celu. Wystarczy sam fakt jego złożenia.
Podatnicy powinni pilnować jednak, by ich oświadczenie zostało właściwie zamieszczone w protokole, tylko to bowiem umożliwi im w przyszłości skorzystanie z czynnego żalu. Istotne jest również to, że uniknąć odpowiedzialności karnej mogą także osoby przebywające poza granicami kraju. Oświadczenie zawierające czynny żal może być złożone również za pośrednictwem upoważnionego pełnomocnika.
Nie zawsze skuteczne
Oświadczenie będzie jednak nieskuteczne, gdy w momencie jego złożenia organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Nie wystarczy, by organ postępowania przygotowawczego dysponował tylko zasobem informacji umożliwiającym mu potencjalne wykrycie faktu przestępstwa.
Konieczne jest, aby został w tym zakresie sporządzony dokument bezpośrednio związany ze ściganiem przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Niedostateczne będą zatem dane znajdujące się np. w systemie POLTAX, wskazujące na uchylenie się przez podatnika od złożenia deklaracji podatkowej bądź nieujawnienia w deklaracji podstawy opodatkowania.
Konieczne będzie oprócz tego sporządzenie przez pracownika organu skarbowego notatki urzędowej o możliwości popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego celem przekazania tej informacji do komórki zajmującej się ściganiem czynów zabronionych.
W przypadku czynów zabronionych wykrytych przez inne niż organy uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego, jednostki organizacyjne, momentem granicznym będzie przekazanie przez nie informacji wraz z dowodami popełnienia czynu zabronionego do właściwego organu ścigania przestępstw i wykroczeń skarbowych.
Zawiadomienie będzie również bezskuteczne w sytuacji, gdy przed jego złożeniem organ ścigania rozpoczął już czynności służbowe, w szczególności przeszukanie, czynności sprawdzające lub kontrolę zmierzające do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynności te nie dostarczyły podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.
Współsprawcy też powinni się ujawnić
Ważne jest, by wraz z zawiadomieniem o czynie zabronionym ujawnić okoliczności jego popełnienia oraz wskazać osoby będące ewentualnymi współsprawcami przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Nie wystarczy zatem przytoczenie ogólnego faktu popełnienia czynu zabronionego. W przypadku skomplikowanych przestępstw skarbowych, np. obrotu fikcyjnymi fakturami, konieczne jest ujawnienie istotnych elementów mechanizmu czynu zabronionego.
Jeżeli przestępstwo lub wykroczenie skarbowe zostało popełnione wspólnie z innymi osobami, niezbędne jest również ujawnienie ich tożsamości. Denuncjacja współsprawców przestępstwa lub wykroczenia skarbowego powoduje, że względem nich może być prowadzone postępowanie karne lub w sprawie o wykroczenie z wyłączeniem możliwości skorzystania przez nich z instytucji czynnego żalu.
Sprawcy, którzy chcieliby łącznie uniknąć odpowiedzialności karnej, muszą zatem wspólnie złożyć takie oświadczenie.
Wyrównanie uszczuplenia
Sprawca przestępstwa lub wykroczenia skarbowego musi ponadto uiścić w całości należność publiczną uszczuploną przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym w terminie wskazanym przez organ postępowania przygotowawczego. Nie jest możliwe umorzenie należności publicznoprawnej przez organ prowadzący postępowanie karne.
Nie oznacza to jednak, że podatnik nie może na tym etapie złożyć do właściwego organu podatkowego wniosku o przyznanie mu ulgi w spłacie zobowiązań fiskalnych. Tym samym sprawca przestępstwa lub wykroczenia skarbowego może skorzystać z instytucji czynnego żalu bez konieczności wpłacania od razu należności fiskalnej.
Podkreślić należy, że należność publicznoprawna wskazana przez organ do zapłaty musi być już wymagalna. Zatem nie można od sprawcy czynu zabronionego żądać wpłacenia kwoty przyszłych należności podatkowych lub celnych. Obowiązek wpłaty obejmuje wyłącznie sumę główną bez odsetek. Omawiana powinność może zostać nałożona na sprawcę tylko wtedy, gdy znamiona danego czynu zabronionego obejmują uszczuplenie bądź narażenie na uszczuplenie należności publicznej (np. jest to przestępstwo i wykroczenie skarbowe z art. 56 k.k.s., tzw. oszustwo podatkowe).
Gdy nie doszło do uszczuplenia należności publicznoprawnej, a jednocześnie orzeczenie przepadku przedmiotów (m.in. służących do popełnienia przestępstwa lub pochodzących bezpośrednio z niego) jest obowiązkowe (jak np. w przypadku przestępstwa opisanego w art. 91 k.k.s. tzw. paserstwa celnego), to sprawca powinien dobrowolnie złożyć te przedmioty. Jeżeli ich złożenie jest niemożliwe, sprawca powinien uiścić kwotę odpowiadającą ich równowartości.
Trzeba spełnić trzy warunki
Aby skorzystać z czynnego żalu, należy:
- zawiadomić o fakcie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu,
- uiścić w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego,
- jeżeli czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu tej należności, a orzeczenie przepadku przedmiotów jest obowiązkowe – złożyć te przedmioty, natomiast w razie niemożności ich złożenia uiścić ich równowartość pieniężną.
Kto nie może skorzystać
Z możliwości złożenia oświadczenia w ramach czynnego żalu nie skorzystają sprawcy wyjątkowo szkodliwych typów przestępstw. Nie mogą zatem go złożyć osoby, które powołały bądź kierowały zorganizowaną grupą przestępczą mającą na celu popełnienie przestępstwa skarbowego, chyba że stosowne oświadczenie złożą wszystkie osoby wchodzące w skład takiego związku przestępczego.
Nie ma już jednak odstępstw dla osób, które kierowały wykonaniem przestępstwa skarbowego bądź zmusiły inną osobę do jego popełnienia. Podobnie surowo potraktowana zostanie osoba, która podstępnie nakłoniła inną do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego.
