- Przepisy każą uzyskać zgodę na pracę w godzinach nadliczbowych od pracownika samorządowego, który sprawuje pieczę nad innymi osobami. Co należy rozumieć przez sprawowanie pieczy? Pracownik odmówił pracy w nadgodzinach w trakcie weekendu (w sobotę i niedzielę), wskazując, że jego samotnie mieszkająca matka ma grypę i musi się nią opiekować. Czy takie sytuacje pozwalają na odmowę świadczenia pracy nadliczbowej?

– pyta czytelniczka.

Zasadniczo pracownik ma obowiązek wykonać polecenie pracy w godzinach nadliczbowych. Stosunek pracy opiera się na kierowniczej roli pracodawcy. Realizacja jego poleceń służbowych, które są zgodne z prawem, wprost wynika z obowiązku pracownika świadczenia pracy pod kierownictwem, w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę.

Dotyczy to także pracowników samorządowych. Jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki samorządowej, w której pracuje taka osoba, na polecenie przełożonego musi wykonać pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w porze nocnej oraz w niedziele i święta.

Nieliczne wyjątki

W zwykłych okolicznościach pracownik nie powinien kwestionować polecenia pracy nadliczbowej. Przepisy przewidują jednak przypadki, w których pracodawca nie może takiej pracy zlecać – patrz ramka. Są to zakazy bezwzględne (np. polecenie pracy w godzinach nadliczbowych wydane pracownicy w ciąży) lub zobowiązujące pracodawcę do uzyskania zgody podwładnego na ponadwymiarowe zadania.

Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (DzU nr 223, poz. 1458 ze zm.)

wskazuje w art. 42 ust. 3 dwie grupy pracowników, którym pracodawca nie może narzucić pracy nadliczbowej:

- kobiety w ciąży,

- pracowników samorządowych sprawujących pieczę nad osobami wymagającymi stałej opieki lub opiekujących się dziećmi w wieku do ośmiu lat (osoby te muszą wyrazić zgodę na taką pracę nadliczbową).

Krewny lub obcy

Przepisy nie definiują pojęcia sprawowania pieczy. Należy uznać, że oznacza ono opiekę nad kimś, dbałość o kogoś, kto ze względu na swoją sytuację (wiek, niepełnosprawność) wymaga regularnego, powtarzalnego wsparcia i pomocy nawet w zwykłych codziennych sprawach. W znaczeniu, jakie wynika z ustawy o pracownikach samorządowych, określenie to należy rozumieć jako szersze od formalnej opieki dotyczącej małoletniego lub ubezwłasnowolnionego.

Ustawa o pracownikach samorządowych nie wymaga przy tym, aby istniało jakiekolwiek pokrewieństwo czy powinowactwo między pracownikiem samorządowym a osobą, nad którą sprawuje pieczę.

Aby jednak pracownik miał prawo odmówić wykonywania pracy w nadgodzinach, muszą zostać spełnione łącznie dwa warunki – konieczne jest sprawowanie opieki nad daną osobą, a do tego pracownik musi ją wykonywać stale.

Choroby matki pracownika nie można uznać za sytuację wymagającą sprawowania stałej pieczy. Ma ona charakter krótkotrwały, przejściowy i jako taka prowadzi do stwierdzenia, że związana jest z zapewnianiem okresowej, a nie stałej opieki. Nie jest to powód do odmowy pracy w godzinach nadliczbowych.

Z zasiłkiem

Jeśli w związku z grypą matka pracownika wymaga okresowej opieki, to powinien on złożyć wniosek o zasiłek opiekuńczy. Zwłaszcza że zakładać można, iż grypa nie trwa tylko w czasie weekendu, ale także w dni, w które zatrudniony pracuje zgodnie z rozkładem czasu pracy.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje za okresy niemożności wykonywania pracy ze względu na konieczność sprawowania opieki nad członkiem rodziny. Regulacje dotyczące tego świadczenia zostały stworzone właśnie w związku z sytuacjami czasowej – a nie stałej – niemożności realizacji obowiązków przez czas sprawowania opieki nad najbliższymi. Zasiłek opiekuńczy przysługuje przy tym za każdy dzień opieki, a nie tylko za dni robocze dla pracownika.

Istotne jest przy tym, że praca nadliczbowa zarówno w sobotę, jak i niedzielę, przy założeniu, że pracownik zwykle pracuje od poniedziałku do piątku, najprawdopodobniej prowadzi do niezapewnienia mu minimalnego, 35-godzinnego wypoczynku tygodniowego (art. 133 kodeksu pracy). Wypoczynek ten może zostać skrócony do nie mniej niż 24 godzin, ale tylko wówczas, gdy:

- zachodzi konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,

- następuje przejście na inną zmianę roboczą w systemie pracy zmianowej.

W konsekwencji polecenie świadczenia pracy nadliczbowej w obu tych dniach jest niezgodne z przepisami.

Nielegalne nakazy

Pracownik może odmówić świadczenia pracy nadliczbowej wówczas, gdy polecenie jej wykonywania:

- pracodawca wydał wbrew ustawowemu zakazowi jej świadczenia (względnemu lub bezwzględnemu) odnoszącemu się do określonej grupy osób,

- jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawa pracy, gdyż zostało wydane przy naruszeniu limitu godzin nadliczbowych lub prowadzi do naruszenia gwarantowanego okresu wypoczynku (dobowego lub tygodniowego),

- narusza zasady współżycia społecznego.