Obowiązujące przepisy nie rozstrzygają wprost o charakterze prawnym oświadczeń i zapewnień składanych przy zawieraniu umów sprzedaży udziałów.
Niestety, wiąże się to z wieloma trudnościami, bo każdy tego rodzaju zapis wymaga odrębnej, szczegółowej interpretacji na gruncie rozwiązań polskiego prawa cywilnego.
Przyjmuje się, że nieprawdziwe oświadczenia i zapewnienia w zależności od ich konstrukcji mogą powodować odpowiedzialność:
- kontraktową;
- z tytułu rękojmi za wady udziału;
- o charakterze gwarancyjnym.
Z kontraktu
W przypadku zastosowania reżimu kontraktowego podstawą odpowiedzialności dłużnika będzie art. 471 kodeksu cywilnego – odpowiedzialność za szkodę na zasadzie winy.
Co mówi przepis
Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Należy pamiętać, że warunkiem uzyskania rekompensaty będzie w tym wypadku udowodnienie, że w wyniku wadliwych oświadczeń i zapewnień nabywca udziałów poniósł szkodę. Konieczne będzie też określenie jej wysokości. Jeśli nie wystąpi szkoda, niesolidny kontrahent uniknie odpowiedzialności.
Przykład
Sprzedawca udziałów zapewnia, że na koncie bankowym spółki znajduje się kwota X. Po podpisaniu umowy sprzedaży udziałów okazuje się, że spółka nie ma żadnych środków pieniężnych na koncie.
Kwota X została spożytkowana na spłatę wymagalnych zobowiązań wobec kontrahentów oraz zakup maszyn produkcyjnych. Nie doszło do wystąpienia uszczerbku w stanie majątkowym spółki, bo wydatkowane kwoty przyczyniły się do zmniejszenia jej zobowiązań i zwiększenia środków trwałych.
Uprawnienia z tytułu rękojmi
Mijające się z prawdą oświadczenia czy zapewnienia mogą być ponadto traktowane jako wady zbywanego udziału. W takim wypadku nabywca może skorzystać z uprawnień przysługujących mu z tytułu rękojmi (art. 556 k.c.) i żądać na tej podstawie obniżenia ceny lub nawet może odstąpić od umowy.
Ewentualne obniżenie ceny będzie się odbywać w granicach różnicy między wartością udziału obciążonego wadą a pozbawionego takich wad (art. 560 § 1 i 3 k.c).
Przykład
Sprzedawca udziałów zapewnił, że spółka ma zezwolenie wymagane do prowadzenia działalności, którego faktycznie nie miała. Sprzedawca jest zobowiązany do zwrotu kupującemu różnicy wynikłej z zaistniałego zmniejszenia wartości przedsiębiorstwa spółki. Taka rekompensata może się jednak okazać niewystarczająca dla kupującego, który np. nabył spółkę, aby szybko rozszerzyć swoją działalność gospodarczą prowadzoną w zakresie objętym koniecznością uzyskania zezwolenia.
Charakter gwarancyjny
Istniejące dziś relacje gospodarcze wymagają coraz częściej, aby oświadczenie czy zapewnienie zostało złożone także przez osobę trzecią w stosunku do transakcji, np. spółkę, której udziały są przedmiotem obrotu, innego wspólnika spółki lub członka zarządu, spółkę kontrolującą zbywcę itp.
Rozwiązaniem jest więc stosowanie oświadczeń i zapewnień o charakterze gwarancyjnym. Główną zaletą takiej konstrukcji jest możliwość ukształtowania odpowiedzialności sprzedawcy udziałów lub innej dowolnej osoby w sposób absolutny.
W takim wypadku gwarant nie będzie mógł się zasłaniać brakiem wiedzy, szkody czy jego winy w związku z zaistnieniem rozbieżności między stanem rzeczywistym a opisanym w oświadczeniach i zapewnieniach.
W przypadku oświadczeń i zapewnień o charakterze gwarancyjnym warto zastrzec, że ich naruszenie będzie skutkować zapłatą określonej kwoty, co ułatwi dochodzenie należnych z tego tytułu roszczeń. W praktyce nie trzeba będzie udowadniać wystąpienia szkody ani jej wysokości przy żądaniu zapłaty sumy wynikającej z umowy.
Przykład
Spółka i jedyny wspólnik zagwarantowali nabywcy udziałów, że zawarte przez spółkę umowy handlowe o wartości powyżej X euro nie zawierają klauzul, zezwalających kontrahentowi na ich przedterminowe wypowiedzenie lub rozwiązanie w razie zmiany udziałowca spółki.
Ponadto spółka i jedyny wspólnik zapewnili nabywcę, że w przypadku nieprawdziwości ich oświadczenia solidarnie zapłacą określoną sumę pieniężną.
Jeśli dojdzie do naruszenia zapewnienia, nabywca może dochodzić zapłaty ustalonej kwoty, bez względu na to czy poniósł z tego tytułu szkodę. W szczególności odpowiedzialność zbywcy nie będzie zależna od stanu wiedzy na temat umów zawieranych przez spółkę.
Oświadczenia i zapewnienia o charakterze gwarancyjnym lepiej zabezpieczają interesy strony, na rzecz której są składane. Jednakże nawet najlepiej skonstruowane oświadczenie czy zapewnienie może okazać się w praktyce bezużyteczne.
Aby temu zapobiec, już przy zawieraniu umowy strona powinna zapewnić sobie możliwość ułatwionej realizacji przysługujących jej roszczeń, na wypadek gdy twierdzenia drugiej strony okażą się mylące, nieprawdziwe lub niepełne.
W praktyce gospodarczej coraz bardziej zwiększa się znaczenie zabezpieczeń ustanowionych na korzyść danej strony umowy (zwykle kupującego).
Warto też przypomnieć, że strony mogą jako zabezpieczenia wykorzystać instytucje prawne, takie jak:
- zastaw cywilny i rejestrowy,
- zastrzeżenia własności rzeczy sprzedanej,
- umowa rachunku zastrzeżonego,
- kaucja gwarancyjna,
- gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa,
- przewłaszczenie na zabezpieczenie,
- pełnomocnictwo do kont bankowych,
- poręczenie.
Do dyspozycji stron pozostają też instrumenty, które ułatwiają przeprowadzenie postępowania sądowego i egzekucyjnego, takie jak weksel, dobrowolne poddanie się egzekucji.
Nierzadko dopiero połączenie właściwego oświadczenia czy zapewnienia z dodatkowym zabezpieczeniem pozwala na osiągnięcie celu zamierzonego przez stronę.
Komentarz
Praktyka składania przez strony umowy sprzedaży udziałów oświadczeń i zapewnień (ang. representations and warranties) wywodzi się z prawa anglosaskiego, ale szybko zdobyła popularność w Polsce.
Oświadczenia i zapewnienia stanowią dziś ważny element umowy sprzedaży udziałów w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, a poświęcone im postanowienia stają się coraz bardziej rozbudowane.
Często treść oświadczeń i zapewnień jest narzucana przez podmioty zagraniczne, które dążą do zabezpieczenia swoich interesów poprzez używanie sformułowań zaczerpniętych z rodzimego ustawodawstwa.
Przedsiębiorcy powinni jednak wiedzieć, że zapewnienie czy oświadczenie wzorowane na obcej praktyce prawnej może mieć odmienne skutki na gruncie prawa polskiego.
Autorka jest prawnikiem w kancelarii prawnej PwC
Czytaj też:
Zobacz:
