Przepisy te nie doczekały się także orzecznictwa ani pełniejszych wypowiedzi doktryny, dotyczących tego zakresu ich stosowania.

W komentarzach do [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=0878F97C9B855869DA1A3F9BAD45E3AB?id=133014]kodeksu spółek handlowych[/link] – w przeciwieństwie do sytuacji nabywania (nabycia pochodnego, np. przez sprzedaż) akcji spółki dominującej przez spółkę zależną – obejmowanie (nabycie pierwotne) takich akcji jest traktowane zdawkowo, i sprowadza się do formułowania następujących stwierdzeń:

A) spółka zależna nie może obejmować akcji spółki dominującej (art. 366 § 1), lecz mimo to objęcie dokonane z naruszeniem tego zakazu jest ważne (art. 366 § 2);

B) w przypadku objęcia i posiadania przez spółkę zależną akcji spółki dominującej z mocy art. 367 stosuje się dotyczące akcji nabytych przepisy art. 363 § 4 zd. 1, § 5 i 6 oraz art. 364 § 2, z których wynikają następujące nakazy i zakazy postępowania:

– akcje powinny zostać przez spółkę zależną zbyte (np. sprzedane) w terminie jednego roku od dnia ich objęcia (art. 363 § 4 zd. 1),

– jeśli akcje nie zostaną w tym terminie zbyte, to zarząd spółki dominującej powinien niezwłocznie podjąć uchwałę o dokonaniu ich umorzenia bez zwoływania walnego zgromadzenia (art. 363 § 5) oraz podjąć uchwałę o odpowiednim obniżeniu kapitału zakładowego (art. 359 § 7 w zw. z art. 363 § 5),

– w całym okresie utrzymywania się stanu posiadania przez spółkę zależną objętych przez nią akcji spółki dominującej akcje te w bilansie powinny być umieszczone w osobnej pozycji kapitału własnego w wartości ujemnej, z jednoczesnym odpowiednim zmniejszeniem kapitału rezerwowego na akcje własne, utworzonego zgodnie z art. 362 § 2 pkt 3, i zwiększeniem kapitału lub kapitałów, z których ten kapitał rezerwowy został utworzony (art. 363 § 6),

– w całym okresie utrzymywania się stanu posiadania przez spółkę zależną objętych przez nią akcji spółki dominującej spółka zależna nie może wykonywać praw udziałowych z tych akcji, z wyjątkiem prawa do ich zbycia oraz prawa do wykonywania czynności, które zmierzają do zachowania swoich praw udziałowych (art. 364 § 2), co oznacza, że spółka zależna pozostaje właścicielem akcji, ale nie może wykonywać z nich prawa głosu, prawa poboru ani prawa do dywidendy, mogąc jednocześnie bronić swego prawa własności akcji (np. wytaczając powództwo o ustalenie, że jest właścicielem akcji).

[srodtytul]Wykładnia literalna ma pierwszeństwo[/srodtytul]

Powstaje pytanie, czy przedstawiona tu interpretacja przepisów, a zwłaszcza kluczowego w tym zakresie art. 367 k.s.h. jako odsyłającego do pozostałych przepisów, jest jedyną możliwą do przyjęcia. Nie podzielam takiego przekonania.

Jakkolwiek bowiem z art. 366 § 1 k.s.h. wyraźnie wynika zakaz obejmowania akcji spółki dominującej przez spółkę zależną, to już art. 367 nakazuje stosować wskazane w nim przepisy do „akcji własnych objętych przez spółkę”.

Tak więc ustawodawca – jak przynajmniej wydaje się na podstawie wykładni językowej – pominął tu objęcie akcji przez spółkę zależną. Jeśli ustawodawca miałby inny zamiar, przepis zostałby zapewne sformułowany na jeden z dwóch możliwych, niepozostawiających wątpliwości, sposobów:

„Przepisy art. 363 § 4 zdanie pierwsze, § 5 i 6 oraz art. 364 § 2 stosuje się do akcji własnych objętych z naruszeniem przepisu art. 366 § 1” albo „Przepisy art. 363 § 4 zdanie pierwsze, § 5 i 6 oraz art. 364 § 2 stosuje się do akcji własnych objętych przez spółkę lub spółkę bądź spółdzielnię zależną z naruszeniem przepisu art. 366 § 1”.

Wydaje się, że nie sposób przyjętej przez ustawodawcę redakcji art. 367 traktować jedynie jako niezręczność językową (jak czynią to niektórzy komentatorzy k.s.h.). Należy raczej zakładać świadome działanie ustawodawcy, a wówczas wnioski płynące z wykładni językowej nie mogą być ignorowane.

Konkluzja jest taka, że akcji objętych (w przeciwieństwie do nabytych) przez spółkę zależną nie dotyczą omówione powyżej przepisy art. 363 § 4 zd. 1, § 5 i 6 oraz art. 364 § 2 k.s.h., albowiem odsyłający do nich przepis art. 367 k.s.h. czyni to jedynie w zakresie akcji własnych objętych przez spółkę, która akcje te wyemitowała.

Nie bez znaczenia jest także powszechne uznawanie w zakresie reguł dokonywania interpretacji prawa, że przepisy o charakterze restrykcyjnym powinny być interpretowane z zachowaniem pierwszeństwa ustaleń dokonanych metodą wykładni językowej, i w żadnym razie ze skutkiem rozszerzającym ich stosowanie. Restrykcyjny charakter art. 367 k.s.h. nie budzi wątpliwości, bo taki charakter mają przepisy, do których odsyła.

[srodtytul]W interesie wszystkich akcjonariuszy[/srodtytul]

Przeciwko zaprezentowanej tu interpretacji art. 367 k.s.h. mogą zostać podniesione argumenty z wykładni celowościowej lub systemowej, wskazujące na potrzebę zapewnienia szerokiej ochrony interesów akcjonariuszy niepowiązanych ze spółką relacją dominacji i zależności, a także wierzycieli.

Można jednak kontrargumentować, że w tym zakresie istnieją ważne powody odmiennego traktowania przez ustawodawcę dwóch różnych sytuacji prawnych, tj. nabycia i objęcia akcji spółki dominującej przez spółkę zależną.

Nabycie akcji w takiej relacji podmiotowej, nieprowadzące przecież do zwiększenia funduszy własnych spółki dominującej, ma niemal zawsze na celu osłabienie pozycji (np. co do liczby głosów), jaką w spółce mają inni akcjonariusze, i często może być uznane za godzące w interesy wierzycieli.

Tymczasem objęcie akcji spółki dominującej przez spółkę zależną, z zasady zwiększające fundusze własne spółki dominującej, może realizować różne cele, a przede wszystkim może być dokonywane w dobrze pojmowanym interesie spółki dominującej, a zatem pośrednio wszystkich, w tym pozostałych (dotychczasowych) akcjonariuszy, a także wierzycieli tej spółki.

[srodtytul]Konwersja w ramach układu[/srodtytul]

W szczególności o wzmocnieniu pozycji akcjonariuszy możemy mówić przy układowej konwersji długów spółki dominującej wobec spółek zależnych na akcje spółki dominującej. Chroni to spółkę dominującą przed upadłością, a wszystkich jej akcjonariuszy przed jej skutkami.

Objęcie akcji następuje w takiej sytuacji nie w trybie regulowanego przez k.s.h. podwyższenia kapitału, lecz w wyniku układu w postępowaniu upadłościowym, a więc zgodnie z art. 294 § 3 prawa upadłościowego i naprawczego. Oznacza to, że w sprawach tych nie podejmuje się uchwały walnego zgromadzenia wspólników czy akcjonariuszy o zmianie statutu i podniesieniu kapitału zakładowego. Wierzyciele objęci układem, w którym dokonano konwersji wierzytelności na akcje, nie składają już żadnych oświadczeń związanych z ich objęciem.

Zatwierdzony układ stanowi podstawę wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, a jego wykonanie pozostaje pod kontrolą sądu. Konwersja następuje w niebudzącym wątpliwości interesie spółki, albowiem chodzi o jej oddłużenie. Jest to działanie pośrednio także w interesie dotychczasowych akcjonariuszy i pozostałych wierzycieli.

Stosowanie przepisów art. 363 § 4 zd. 1, § 5 i 6 oraz art. 364 § 2 k.s.h. w sytuacji, w której wśród wierzycieli decydujących się na konwersję swoich wierzytelności na akcje spółki zagrożonej upadłością znalazła się spółka od niej zależna, byłoby trudne do racjonalnego uzasadnienia.

Można zatem twierdzić, że m.in. właśnie z tego powodu, że objęcie akcji spółki dominującej przez spółkę zależną leży w żywotnym interesie spółki dominującej i jej wszystkich akcjonariuszy oraz wierzycieli, ustawodawca w art. 367 k.s.h. inaczej potraktował objęcie akcji własnych przez samą spółkę (z konsekwencjami jak przy nabyciu) i przez jej spółkę zależną (bez tych konsekwencji, bo sytuacja ta została w tym przepisie pominięta).

Rozszerzająca wykładnia art. 367 k.s.h. mogłaby godzić w interesy akcjonariuszy i wierzycieli spółek akcyjnych, np. ograniczając możliwości wypracowania układu w postępowaniu upadłościowym.

[ramka][b]Restrykcje po złamaniu zakazu[/b]

Na podstawie art. 367 kodeksu spółek handlowych do akcji własnych objętych przez spółkę z naruszeniem przepisu art. 366 § 1 k.s.h. stosuje się przepisy: - art. 363 § 4 (zdanie pierwsze) k.s.h. „Akcje nabyte z naruszeniem przepisów art. 362 § 1 lub 2 powinny być zbyte w terminie roku od dnia ich nabycia przez spółkę”;

- art. 363 § 5 k.s.h. „Jeżeli akcje własne nie zostały zbyte w terminach określonych w § 3 lub 4, zarząd dokona ich niezwłocznego umorzenia bez zwoływania walnego zgromadzenia. Przepis art. 359 § 7 stosuje się odpowiednio”;

- art. 363 § 6 k.s.h. „Akcje własne należy umieścić w bilansie w osobnej pozycji kapitału własnego w wartości ujemnej. Równocześnie należy zmniejszyć kapitał rezerwowy na akcje własne utworzony zgodnie z art. 362 § 2 pkt 3 i odpowiednio zwiększyć kapitał bądź kapitały, z których został on utworzony”;

- art. 362 § 2 k.s.h. „Objęcie akcji z naruszeniem przepisów § 1 jest ważne”. [/ramka]

[i]Wojciech Marek jest radcą prawnym, współpracującym z kancelarią LEXdirekt Widziewicz Szepietowski, Kancelaria Radców Prawnych, sp.p. [/i]