Od 1 lipca tego roku zmieniły się zasady prowadzenia postępowań karnych. Powinni pamiętać o tym szczególnie ci przedsiębiorcy, którzy w przestępczy sposób próbują zwiększać swoje lub firmowe majątki. Policyjne statystyki pokazują, że w latach 2003–2014 liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych pozostawała na zbliżonym poziomie i w skali roku oscylowała wokół 150 tys. Rekordowy był jednak rok ubiegły, w którym stwierdzono aż 163 080 przestępstw gospodarczych >patrz ramka.
Jeżeli zatem przedsiębiorca usłyszy zarzuty popełnienia określonego przestępstwa, to powinien pamiętać, że w toku postępowania przygotowawczego czy sądowego przysługuje mu szereg uprawnień. Oczywiście z racji bycia podejrzanym o określony czyn zabroniony ma on również szereg obowiązków.
Prawo do składania wyjaśnień
Przede wszystkim podejrzany ma prawo do składania wyjaśnień. Może on zatem w dowolny sposób opisać swoją wersję wydarzeń i ewentualnie przedstawić dowody czy dokumenty na ich potwierdzenie. Jeżeli wyrazi taką wolę, to organ procesowy musi umożliwić mu złożenie wyjaśnień na piśmie. Może tego odmówić wyłącznie z ważnych powodów. Przy składaniu wyjaśnień na piśmie podejrzany nie może porozumiewać się z innymi osobami.
Co ważne, obowiązujące w Polsce przepisy nie przewidują odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych wyjaśnień. Inaczej jest przy składaniu zeznań przez świadka, które pod groźbą odpowiedzialności karnej powinny być zgodne z prawdą. Oznacza to zatem, że podejrzany – jeśli przyjmie taką strategię obrony – może kłamliwie przedstawiać swoją wersję wydarzeń bez groźby dodatkowej kary za składanie fałszywych wyjaśnień.
Nie oznacza to, że podejrzany ma obowiązek przedstawiania swojej wersji wydarzeń. Może on bowiem odmówić składania wyjaśnień i odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania. Nie musi przy tym podawać przyczyny swojej decyzji.
Realny kontakt z obrońcą
W celu zapewnienia skutecznej obrony przed stawianymi zarzutami w toku całego postępowania – zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i przed sądem – podejrzany przedsiębiorca może korzystać z pomocy wybranego przez siebie obrońcy. Może on mieć nie więcej niż trzech obrońców.
Podejrzany może również zażądać ustanowienia mu obrońcy z urzędu. Na etapie postępowania przygotowawczego musi jednak wykazać, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Od 1 lipca tego roku na etapie postępowania sądowego ustanowienie obrońcy z urzędu następuje bez tych obostrzeń – wyłącznie na wniosek oskarżonego, który w żaden sposób nie musi być umotywowany.
W ściśle określonych przypadkach, wskazanych w art. 79 i 80 kodeksu postępowania przygotowawczego, do których zaliczają się między innymi wątpliwości co do poczytalności sprawcy, podejrzany czy oskarżony przedsiębiorca muszą mieć obrońcę. Jeżeli zaś przedsiębiorca nie będzie władał językiem polskim, to ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza.
Ustanowienie obrońcy z urzędu nie oznacza jednak, że podejrzany czy oskarżony w ogóle zwolnieni są z kosztów z tym związanych. W wypadku skazania lub warunkowego umorzenia postępowania karnego podejrzany może zostać obciążony kosztami obrony z urzędu.
Jeżeli podejrzany będzie korzystał z obrońcy z wyboru lub z urzędu, to może on brać udział w przesłuchaniu podejrzanego czy świadków, a także w innych czynnościach dowodowych. Pod warunkiem jednak, że podejrzany lub obrońca zgłoszą takie żądanie i stawią się na termin danej czynności.
Zarzuty muszą być jawne
W celu zagwarantowania podejrzanemu prawa do obrony podejrzany musi zostać zapoznany z treścią stawianych mu zarzutów, a także z kwalifikacją prawną zarzucanego mu przestępstwa. Także w przypadku zmiany lub uzupełnienia tych zarzutów.
W tym celu organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ma obowiązek sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Powinno ono zawierać wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej. Postanowienie to powinno zostać niezwłocznie ogłoszone podejrzanemu. Od 1 lipca czynności te mogą być wykonane także przez policję. Nawet wówczas, gdy postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie śledztwa. Podejrzany może przy tym zażądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. W uzasadnieniu tym należy w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów. Powinno ono zostać doręczone podejrzanemu i obrońcy w terminie 14 dni.
Dość szeroki dostęp do akt
Poza prawem do znajomości zarzutów podejrzanemu w wielu wypadkach przysługuje również prawo do zapoznania się z aktami postępowania prowadzonego przeciwko niemu. Także na etapie postępowania przygotowawczego, które cechuje się tajnością.
Zgodnie z art. 156 § 1 kodeksu postępowania karnego m.in. stronom udostępnia się akta sprawy i daje możność sporządzenia z nich odpisów i kopii.
Na etapie postępowania przygotowawczego prawo to może jednak zostać ograniczone. Można bowiem odmówić dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania. Jeżeli jednak w toku postępowania przygotowawczego zostanie złożony wniosek o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania, to niezwłocznie podejrzany i jego obrońcy powinni uzyskać dostęp do akt sprawy. W tym wypadku jawne dla nich będą jednak te materiały zgromadzone w aktach, które zostaną powołane we wniosku o zastosowanie lub przedłużenie aresztu.
Przed zakończeniem postępowania podejrzany może również złożyć wniosek o końcowe zapoznanie się z materiałami śledztwa lub dochodzenia przed jego zakończeniem. W trakcie tych czynności podejrzanemu może towarzyszyć obrońca. W przypadku złożenia takiego wniosku prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi. Od 1 lipca tego roku musi on udostępnić również informację, jakie materiały z tych akt będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia i pouczyć go o prawie do złożenia wniosków dowodowych oraz wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi.
Inicjatywa dowodowa podejrzanego
Jeżeli podejrzany lub jego obrońca zapoznający się z aktami sprawy uznają, że zgromadzony materiał dowody jest niepełny, a np. prokurator gromadzi wyłącznie dowody na niekorzyść przedsiębiorcy, to mogą złożyć wniosek o dokonanie określonej czynności śledztwa lub dochodzenia. W tym trybie mogą oni np. wnioskować o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego itp. Dodatkowo, jeżeli istnieje obawa, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, podejrzany może wystąpić o jego przesłuchanie przez sąd lub zwrócić się do prokuratora o przesłuchanie świadka w tym trybie.
Oczywiście wszystkie wnioski dowodowe składane przez podejrzanego lub jego obrońcę będą rozpoznawane przez organ procesowy, a zatem np. prokuratora. W praktyce złożenie wniosku dowodowego nie oznacza, że automatycznie dowód taki zostanie przeprowadzony. Jeżeli bowiem wystąpi jedna z przesłanek wymienionych w art. 170 kodeksu postępowania karnego, do których zalicza się m.in. zmierzanie w oczywisty sposób do przedłużenia postępowania, to wniosek dowodowy zostanie oddalony. Na postanowienie w tym zakresie nie przysługuje zażalenie.
Trzeba poddać się badaniom
W toku postępowania karnego podejrzany nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Ma on jednak obowiązek poddania się określonym czynnościom i badaniom.
W praktyce chodzi przede wszystkim o poddanie się oględzinom ciała i badaniom niepołączonym z naruszeniem ciała, pobraniu odcisków palców, fotografowaniu oraz okazaniu innym osobom. Podejrzany nie może także się sprzeciwić badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na ciele, z wyjątkiem chirurgicznych. Nie mogą one jednak zagrażać jego zdrowiu. Dodatkowo ich przeprowadzenie musi być niezbędne. W praktyce chodzi tu o takie zabiegi, jak: pobranie krwi, włosów, wymazu ze śluzówki policzków lub wydzielin organizmu, np. śliny. Badania te powinny być przeprowadzone przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia.
Podejrzani powinni się liczyć z tym, że niespełnienie tych obowiązków może prowadzić do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia. Sprzeciw może również skutkować zastosowaniem wobec podejrzanego siły fizycznej lub środków technicznych służących obezwładnieniu.
Obowiązek stawiennictwa
Podejrzany lub oskarżony przedsiębiorca ma obowiązek stawiać się na każde wezwanie. W wypadku wezwania do osobistego stawiennictwa usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby jest możliwe wyłącznie po przedstawieniu zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego. Inne zwolnienie jest niewystarczające. W wypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa podejrzany może być zatrzymany i sprowadzony przymusowo.
Obowiązkiem sprawcy czynu zabronionego jest także zawiadamianie organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca pobytu trwającego dłużej niż siedem dni. Powinien także wskazać adres, na który kierowana będzie korespondencja oraz nowy, jeżeli poprzedni ulegnie zmianie. Od początku lipca podejrzany lub oskarżony mają także obowiązek zawiadomienia o zmianie adresu lub pobytu z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie. Jeżeli nie wywiążą się z tego ostatniego obowiązku, to czynność lub rozprawa będą mogły zostać przeprowadzone pod ich nieobecność. Niewskazanie adresu może również uniemożliwić złożenie wniosku, zażalenia lub apelacji z powodu upływu terminów.
Co ważne, w celu uniknięcia takich przykrych konsekwencji procesowych nieuczciwy przedsiębiorca, który przebywa za granicą, powinien wskazać adres dla doręczeń w kraju.
podstawa prawna: ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (DzU nr 89, poz. 555 ze zm.)
— Autor jest prokuratorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota
Kto jest podejrzanym, a kto oskarżonym
Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. -
Ugodowe sposoby rozstrzygania sporów
W toku postępowania karnego są możliwości koncyliacyjnego sposobu zakończenia postępowania. O sposobach tych podejrzany czy oskarżeni powinni zostać pouczeni.
- Przede wszystkim należy pouczyć podejrzanego/oskarżonego o prawie do złożenia wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z pokrzywdzonym.
- Jeżeli sprawca, który nie był wcześniej skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, przed rozprawą naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, na wniosek pokrzywdzonego można umorzyć postępowanie karne prowadzone w związku z niektórymi kategoriami przestępstw. O tej nowej instytucji, która obowiązuje od 1 lipca, podejrzany również powinien zostać pouczony.
- Podejrzany powinien zostać poinformowany także o tym, że ma on prawo do uzgodnienia z prokuratorem wniosku o wydanie wyroku i wymierzenie przez sąd ustalonych kar lub innych środków bez przeprowadzania dowodów. Podejrzany musi wiedzieć także o tym, że samodzielnie również może złożyć taki wniosek. Powinien to jednak zrobić przed doręczeniem mu zawiadomienia o terminie rozprawy albo na rozprawie do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych.
Liczba stwierdzonych przez policję przestępstw gospodarczych
2003 r. – 147 658
2004 r. – 152 148
2005 r. – 136 801
2006 r. – 145 314
2007 r. – 143 108
2008 r. – 135 305
2009 r. – 151 265
2010 r. – 154 341
2011 r. – 151 655
2012 r. – 141 483
2013 r. – 159 553
2014 r. – 163 080
Źródło: Program przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej przygotowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Finansów oraz Prokuraturę Generalną