Samozatrudnienie polega na wykonywaniu pracy lub usług na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą fizyczną w ramach prowadzonej przez nią działalności gospodarczej. Samozatrudnieni sami opłacają za siebie składki na ubezpieczenie społeczne i zaliczki na podatek dochodowy. Obowiązki te nie spoczywają na pracodawcy.

[srodtytul]Nie wszystko jest działalnością [/srodtytul]

Za działalność gospodarczą (pozarolniczą działalność gospodarczą) nie uznaje się czynności, jeśli łącznie spełnione są trzy warunki. Po pierwsze odpowiedzialność wobec osób trzecich za rezultat tych czynności oraz ich wykonywanie, z wyłączeniem odpowiedzialności za popełnienie czynów niedozwolonych, ponosi zlecający wykonanie czynności. Po drugie są one wykonywane pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez zlecającego te czynności. Po trzecie wykonujący te czynności nie ponosi ryzyka gospodarczego związanego z prowadzoną działalnością.

Dopiero spełnienie łącznie wszystkich trzech warunków powoduje wyłączenie możliwości uznania danego rodzaju aktywności zawodowej za działalność gospodarczą. Wskazują one bowiem na podporządkowanie i zależność od zlecającego.

W zależności od okoliczności osoby spełniające łącznie wspomniane warunki uznaje się za:

- pracowników – jeśli stosunek łączący strony ma charakter stosunku pracy, nawet jeśli podstawą zatrudnienia była umowa cywilnoprawna;

- wykonujących działalność osobiście – nie w ramach działalności gospodarczej – na podstawie umów cywilnoprawnych.

[srodtytul]Sprawdź, kto kieruje pracą... [/srodtytul]

Samozatrudnieni w praktyce bardzo często wykonują pracę pod kierownictwem zlecającego. Zgodnie z przepisami ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych samo tylko wykonywanie czynności pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez zlecającego te czynności nie jest przesłanką wystarczającą do utraty statusu przedsiębiorcy. Jednakże z punktu widzenia Państwowej Inspekcji Pracy wykonywanie czynności pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez zlecającego w sposób odpowiadający treści stosunku pracy prowadzi do uznania przez PIP lub sąd pracy za wykonywanie pracy, a samozatrudnionego za pracownika.

Z uwagi na to błędem jest zawieranie w umowie z samozatrudnionym zobowiązania wykonawcy do podległości organizacyjnej wobec zlecającego.

O wykonywaniu zadań pod kierownictwem świadczyć może np. zobowiązanie do:

- wykonywania bieżących poleceń kierownika nadzorującego wykonywanie czynności,

- podpisywanie listy obecności,

- wykonywanie pracy w konkretnie określonych stałych godzinach,

- konieczność uzyskania zezwolenia na oddalenie się z miejsca pracy,

- usprawiedliwianie ewentualnych nieobecności.

[b]Aby nie było wątpliwości w tym zakresie, najlepiej wprost zapisać w umowie, że decyzje w sprawie sposobu realizacji przedmiotu umowy podejmuje samodzielnie wykonawca, który w swych działaniach powinien jednak brać pod uwagę m.in. obowiązek starannego działania, powinien współpracować ze zlecającym, działać lojalnie wobec jego interesów.[/b]

Jeśli umowa gwarantuje możliwość samodzielnej, niekontrolowanej przez zlecającego organizacji pracy, w tym wybór godzin jej rozpoczynania i kończenia, a także miejsca świadczenia pracy, to nie występuje zagrożenie uznania jej niegospodarczego charakteru. Zlecający może natomiast zobowiązać wykonawcę do realizacji czynności w miejscu i czasie wynikającym z natury tych czynności.

[srodtytul]...i oceń ryzyko gospodarcze [/srodtytul]

Samozatrudniony prowadzi działalność gospodarczą na własny rachunek i na własne ryzyko. Oznacza to, że ponosi odpowiedzialność za nieuzyskanie przewidywanych dochodów. Pojęcie ryzyka gospodarczego nie zostało zdefiniowane w znaczeniu prawnym. Ryzyko to oznacza możliwość nastąpienia zdarzeń i okoliczności niezależnych od działającego podmiotu, których nie może on dokładnie przewidzieć i którym nie może w pełni zapobiec, a które powodują nieopłacalność prowadzonej działalności. Ryzyko gospodarcze wiąże się więc z niepewnością efektów ekonomicznych działań podjętych w celach zarobkowych. Do czynników wpływających na ryzyko gospodarcze zalicza się np.:

- działania firm konkurencyjnych,

- potencjalną łatwość utraty zawartych kontraktów,

- uzyskiwanie nowych zleceń,

- ponoszenie koniecznych nakładów inwestycyjnych.

Jeśli prawo samozatrudnionego do wynagrodzenia za jego usługi zostało określone bezwarunkowo i w regularnych odstępach, a więc należy się ono wykonawcy bez względu na wyniki ekonomiczne osiągane przez zlecającego w związku z zawarciem umowy, to można uznać, że samozatrudniony nie ponosi ryzyka gospodarczego z tytułu zawartego kontraktu.

Ryzyko gospodarcze samozatrudnionego może wynikać np. z uzależnienia wypłaty wynagrodzenia od przekazania środków przez klienta zlecającego. Za istnieniem ryzyka samozatrudnionego przemawiać może dodatkowo występowanie ujemnych konsekwencji z tytułu nierzetelnego wykonania obowiązków, np. odszkodowania związane z niedotrzymaniem terminu itp.

[srodtytul]Miejsce świadczenia pracy[/srodtytul]

Szczególnie trudno jest wykazać samozatrudnienie, gdy samozatrudniony wykonuje pracę w siedzibie zlecającego i pod jego nadzorem. W takiej sytuacji ryzyko gospodarcze powinno w znacznej mierze obciążać samozatrudnionego – bardziej, niż gdy wykonuje pracę w innym miejscu niż siedziba zlecającego. Dotyczy to przede wszystkim osób świadczących usługi, które korzystają często z narzędzi zlecającego, a nawet wykonują usługi, podobnie jak zatrudnieni u zlecającego pracownicy.

[b]Obciążenie samozatrudnionego ryzykiem gospodarczym nie może polegać wyłącznie na wpisaniu odpowiedniej klauzuli do umowy o współpracy – muszą istnieć dowody tego obciążenia.[/b]

[srodtytul]I PIP, i fiskus [/srodtytul]

Kontrolę nad samozatrudnionym sprawować będzie nie tylko PIP, ale także organy podatkowe. Może to być kontrola u podatnika, czyli u samozatrudnionego lub jego kontrahentów. Podczas kontroli organ podatkowy może zażądać od kontrahenta wykonującego działalność gospodarczą dokumentów, w zakresie objętym kontrolą, i od samozatrudnionego w celu sprawdzenia ich prawidłowości i rzetelności. W wyniku kontroli organ podatkowy może zakwalifikować umowę jako umowę o pracę lub jako umowę stanowiącą podstawę dla działalności wykonywanej osobiście, np. umowę-zlecenie.

[srodtytul]Nie nazwa, lecz treść[/srodtytul]

Na podstawie umowy o współpracy osoba fizyczna zobowiązuje się w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej – czyli jako przedsiębiorca – do wykonywania określonych usług na rzecz innego przedsiębiorcy. Podstawą nawiązania współpracy z samozatrudnionym jest umowa cywilnoprawna nazywana umową o współpracy gospodarczej, umową o współpracy, umową o świadczenie usług. Nie wystarczy jednak sam tytuł umowy. Z treści umowy – ale przede wszystkich ze sposobu jej realizacji – musi wynikać, że okoliczności realizacji umowy różnią się od umowy o pracę oraz od zwykłej umowy-zlecenia czy umowy o dzieło. Różnica między umową o współpracy a umową o pracę polega przede wszystkim na braku elementu podporządkowania, charakterystycznego dla stosunku pracy. Natomiast różnica między zwykłą umową-zleceniem (o dzieło) a umową-zleceniem (o dzieło) z samozatrudnionym polega na tym, że umowa z samozatrudnionym nie może mieć elementów wskazujących, iż wykonawca umowy nie prowadzi działalności gospodarczej.

[b]W treści umowy z samozatrudnionym należy wyraźnie zaznaczyć, że dana osoba (wykonawca) będzie realizowała umowę w ramach swojej działalności gospodarczej (jako przedsiębiorca). [/b]Dla udokumentowania tego osoba fizyczna powinna dołączyć do umowy odpis z ewidencji działalności gospodarczej. W umowie należy wskazać, jakie konkretnie usługi ma wykonywać samozatrudniony. Ponieważ umowa taka powinna być umową o dzieło, należy wskazać na konkretny efekt, jaki samozatrudniony ma osiągnąć, np. przeprowadzenie szkolenia dla pracowników spółki w zakresie obsługi programu komputerowego, przeprowadzenie konserwacji urządzeń itp.

Dzieło – w tym przypadku będzie nim wykonanie usługi – nie musi być wykonane osobiście przez wykonawcę, chyba że wynika to z umowy lub charakteru dzieła. Jeśli zamawiającemu zależy na tym, aby wykonawca osobiście wykonał dzieło, musi to wyraźnie zaznaczyć w umowie. Pamiętać należy, że wykonawca zawsze – także gdy musi wykonać dzieło osobiście – może się posługiwać pomocnikami, którzy działają pod jego kierownictwem i nadzorem. Dla samozatrudnionego korzystne jest też wprowadzenie do umowy klauzuli o ponoszeniu przez niego odpowiedzialności za rezultat prowadzonej działalności. [b]W razie kontroli organów skarbowych sama klauzula o ponoszeniu ryzyka jednak nie wystarcza i samozatrudniony będzie musiał udowodnić, że rzeczywiście ponosi ryzyko gospodarcze zgodnie z wykonywaną umową. [/b]Dla pewności warto napisać, kiedy i w jakich okolicznościach odpowiedzialność za swoje działania oraz ich rezultat ponosi przedsiębiorca.

Zapłata wynagrodzenia następuje co do zasady dopiero po wykonaniu dzieła i po przekazaniu go zamawiającemu. Strony mogą jednak zmienić tę zasadę i inaczej uregulować kwestię płatności wynagrodzenia, np. zapłata zaliczki przed przystąpieniem do realizacji umowy, płatność ratami po wykonaniu określonego etapu prac itp.

[srodtytul]Czas trwania kontraktu [/srodtytul]

Umowa z samozatrudnionym może być zawarta na czas określony, np. na rok bądź na czas nieokreślony z zastrzeżeniem w jej treści, że wykonawca będzie co miesiąc wykonywał dzieło na rzecz zamawiającego. Dopuszczalne jest również zawarcie umowy o jedno dzieło i ponawianie jej co miesiąc. Można w umowie wyraźnie wskazać, kiedy wykonawca powinien rozpocząć wykonywanie dzieła, ale w przypadku dzieł niematerialnych, np. napisania artykułu, rozliczenia płac itp., na ogół określa się jedynie datę oddania dzieła.

[srodtytul]Ostrożnie z urlopem[/srodtytul]

W umowie z samozatrudnionym nie powinny się znaleźć zapisy gwarantujące prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego – zamiast tego można przyznać wykonawcy prawo do płatnej przerwy w świadczeniu usług, z tym że lepiej odejść od liczby dni wolnych określonych w kodeksie pracy, aby się nie narazić na zarzut pracowniczego charakteru umowy.

Zakazane jest wprowadzenie w umowie uprawnienia do wynagrodzenia dla wykonawcy za czas opieki nad chorym członkiem rodziny i za czas jego choroby – postanowienia te mają wybitnie pracowniczy charakter.

Możliwe jest natomiast zastrzeżenie prawa do rozwiązania umowy z zachowaniem ustalonego przez strony okresu wypowiedzenia. Prawo do wypowiedzenia umowy można ograniczyć wyłącznie do ważnych powodów.

[ramka][b]Udowodnij, że odpowiadasz [/b]

Aby zostać uznanym za samozatrudnionego, należy wykazać:

- fakt ponoszenia odpowiedzialności wobec osób trzecich za rezultat świadczonych usług – z wyłączeniem odpowiedzialności za popełnienie czynów niedozwolonych,

- wykonywanie czynności stanowiących treść umowy.

Aby uznać osobę za samozatrudnioną, wystarczy podział odpowiedzialności za rezultat świadczonych usług między zlecającym a wykonawcą.

Podział odpowiedzialności nie jest skomplikowany w przypadku działalności produkcyjnej, np. dostarczanie półproduktów, natomiast gorzej jest w przypadku usług. W związku z tym, aby utrudnić zakwestionowanie klauzul o odpowiedzialności gospodarczej, najlepiej zredagować je w umowie tak, by z ich treści wynikało, że ryzyko gospodarcze za produkt finalny obciąża zarówno zlecającego, jak i samozatrudnionego.[/ramka]

[ramka][b]Obowiązki współpracownika[/b]

Na skutek zawarcia przez osobę fizyczną umowy o współpracę w ramach prowadzonej działalności gospodarczej:

- wykonawca we własnym zakresie odprowadza zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne z tytułu zawartej umowy; obowiązki te nie spoczywają na firmie zatrudniającej;

- usługi świadczone przez wykonawcę – przedsiębiorcę podlegają opodatkowaniu VAT (chyba że dana osoba fizyczna lub świadczone przez nią usługi są zwolnione z tego podatku na podstawie stosownych przepisów prawa podatkowego);

- obie strony umowy są przedsiębiorcami, a zatem sprawy sądowe dotyczące umowy są sprawami gospodarczymi i podlegają rozpoznaniu przez sąd gospodarczy w postępowaniu odrębnym.[/ramka]

[ramka][b]Uwaga[/b]

Jeżeli na podstawie umowy o współpracy jest wykonywana praca lub usługi w sposób typowy dla stosunku pracy, samozatrudniony może wystąpić do sądu pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy. Takie powództwo może w jego imieniu zgłosić także inspektor pracy, który jest uprawniony do wytoczenia powództwa bez wiedzy i zgody pracownika niezainteresowanego wystąpieniem do sądu pracy, gdyż występowanie z takimi roszczeniami jest jednym z zadań inspektora pracy. Inspektor pracy może także ukarać grzywną pracodawcę, który zawarł umowę cywilnoprawną w warunkach, w których zgodnie z art. 22 § 1 k.p. powinna być zawarta umowa o pracę (art. 281 pkt 2 k.p.).[/ramka]

[ramka][b]Uwaga[/b]

Samozatrudniony może prowadzić działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług tylko dla jednego przedsiębiorcy, ale również dla wielu. W praktyce organów skarbowych wykonywanie usług dla kilku firm było uznawane za dowód na prowadzenie działalności gospodarczej.[/ramka]

[i]Autorka jest aplikantką adwokacką w kancelarii Nowakowski i Wspólnicy[/i]