Strony mogą ustanowić zadatek i odstępne

Przez zadatek rozumie się pewną sumę (zadatek pieniężny) lub rzecz ruchomą daną przy zawarciu umowy. Zadatek może oznaczać zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia, zaliczkę na poczet świadczenia strony, która go dała (art. 394 § 2 kodeksu cywilnego) w razie wykonania zobowiązania. Może mieć także formę odstępnego (art. 394 § 1 k.c.), gdy druga strona nie wykona umowy. Nie ma znaczenia, czy zadatek daje szef (zobowiązany do świadczenia pieniężnego) czy pracownik (zobligowany do świadczenia niepieniężnego).

Zaliczkę stanowić będzie mogła jedynie kwota wypłacona pracownikowi przez szefa na poczet odszkodowania karencyjnego. Zaliczenie na poczet świadczenia strony, która dała zadatek, jest możliwe tylko wtedy, gdy pieniądze lub rzeczy dane jako zadatek są tego samego rodzaju co przedmiot świadczenia głównego (art. 394 § 2 k.c.). Charakter świadczenia pracownika wyklucza możliwość uiszczenia zadatku w formie zaliczki.

[ramka][b]Przykład 1[/b]

Przy zawarciu umowy szef przekazuje pracownikowi pewną kwotę, którą zalicza na poczet wypłaty odszkodowania, jeżeli były podwładny wykonuje umowę o zakazie konkurencji. Jeżeli to pracownik przekazał pieniądze pracodawcy, ten musi je mu zwrócić, gdy były podwładny nie prowadził działalności konkurencyjnej w trakcie obowiązywania zakazu.[/ramka]

[srodtytul]Prawo odstąpienia[/srodtytul]

[b]Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 26 lutego 2003 r. w klauzuli konkurencyjnej strony mogą przewidzieć też umowne prawo odstąpienia oraz odstępne (I PK 16/02, OSNP 2004, z. 14, poz. 239)[/b]. Instytucje te regulują odpowiednio art. 395 i 396 kodeksu cywilnego.

Umowa o zakazie konkurencji jest instytucją prawa pracy, do której przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio w sprawach nieuregulowanych w kodeksie pracy. Umowne prawo odstąpienia można zastrzec tylko wówczas, gdy nie pozostaje ono w sprzeczności z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Wolno je wprowadzić do umowy zarówno z chwilą jej zawarcia, jak i później, przy jej zmianie.

[b]Według art. 395 § 1 kodeksu cywilnego dla skuteczności umownego prawa odstąpienia jest wymagane oznaczenie terminu, w którym będzie można skorzystać z odstąpienia. Należy też określić, czy prawo to przysługuje obu stronom umowy, czy tylko jednej z nich.[/b] Biorąc pod uwagę charakter klauzuli konkurencyjnej, jej cel, służący interesom pracodawcy, a także możliwość zniweczenia jej skutków przez pracownika, w praktyce prawo to zastrzega się wyłącznie dla przełożonego. Nie jest to sprzeczne z instytucją zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, a zastrzeżenie w nim prawa odstąpienia od umowy nie narusza zasad prawa pracy. [b]W takim duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku z 26 lutego 2003 r. (I PK 139/02, OSNP 2004, z. 14, poz. 241) oraz wyroku z 24 października 2006 r. (II PK 126/06, OSNP 2007, z. 19-20, poz. 277).[/b] Dotyczy to w każdym razie sytuacji, kiedy wykonanie odstąpienia ograniczono do momentu rozwiązania stosunku pracy.

Zastrzeżenie odstąpienia w terminie późniejszym, zwłaszcza jeśli chodzi o szefa, wymagałoby zbadania okoliczności konkretnego przypadku. Przy umowie wzajemnej, w której nie rozpoczęto jeszcze wykonywania świadczenia polegającego na zaniechaniu, wykonanie odstąpienia powoduje skutki z mocą wsteczną, czyli umowę uważa się za niezawartą. Roszczenie pracownika o wypłatę odszkodowania z zakazu konkurencji nie miałoby w tej sytuacji uzasadnienia prawnego[b] (por. uzasadnienie do wyroku Sądu Najwyższego z 26 lutego 2003 r., I PK 16/02, OSNP 2004, z. 14, poz. 239).[/b]

[srodtytul]Kiedy i w jakiej formie[/srodtytul]

Do odstąpienia dochodzi przez złożenie oświadczenia drugiej stronie i nie wymaga to uzasadnienia. Jeśli zostaje wykonane prawo odstąpienia, klauzula konkurencyjna uważana jest za niezawartą (wywołuje skutek ex tunc, czyli z mocą wsteczną), a pracownik traci prawo do odszkodowania.

Ten, kto odstępuje od umowy, musi zwrócić drugiej stronie wszystko, co od niej otrzymał na mocy tego kontraktu. Sam natomiast może żądać zwrotu tego, co świadczył, a także naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 kodeksu cywilnego w związku z art. 300 kodeksu pracy). Szef, który zgodnie z zakazem konkurencji odstępuje od niego w czasie jego trwania ze względu na jego naruszenie, może także żądać zwrotu wypłaconego pracownikowi odszkodowania.[b] Tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 10 stycznia 2006 r. (I PK 97/05, OSNP 2007, z. 3 – 4, poz. 39).[/b]

Strony mogą także uzależnić skorzystanie z odstąpienia od umowy od zapłaty oznaczonej sumy (odstępnego). Oświadczenie o odstąpieniu staje się skuteczne, gdy jednocześnie z nim bądź wcześniej (np. zadatek dany przy zawarciu umowy jako odstępne) strona, która je składa, zapłaci odstępne (art. 396 kodeksu cywilnego w związku z art. 300 kodeksu pracy).

[ramka][b]Przykład 2[/b]

W zakazie konkurencji zastrzeżono prawo odstąpienia. Ustalono, że przysługuje ono pracodawcy, ale nie określono warunków jego realizacji. Takie zastrzeżenie jest nieskuteczne. W ten sposób szef mógłby odstąpić od umowy w każdej chwili, nie wskazując żadnego powodu, i zwolnić się od wypłaty odszkodowania.[/ramka]