Przedsiębiorcy i jednostki naukowe powinny być zainteresowane podjęciem współpracy w celu komercyjnego wykorzystania wiedzy. Wiedza ma bowiem wartość rynkową, zaś warunki, z jakimi będziemy mieć do czynienia w latach 2014–2020, powinny czynić proces komercjalizacji wiedzy i technologii łatwiejszym, niż miało to miejsce dotychczas.
Istnieją dwa podstawowe sposoby komercjalizacji:
- bezpośrednia poprzez sprzedaż, udzielenie licencji, darowiznę, zamianę lub inne umowy cywilnoprawne zawarte bezpośrednio pomiędzy instytutem a podmiotem zewnętrznym,
- pośrednia poprzez tworzenie lub przystępowanie do spółek prawa handlowego.
Jaką wybrać formę
Tworzenie spółek jest najbardziej zaawansowaną formą komercjalizacji. Jednostki naukowe mogą tworzyć spółki osobowe: jawną, komandytową, komandytowo-akcyjną oraz spółki kapitałowe: spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną.
Wyłączenia odpowiedzialności wspólnika spółki kapitałowej, możliwość rozdrobnienia kapitałowego i poszukiwania zewnętrznych inwestorów „na akcje bądź udziały" powoduje, że spółki kapitałowe: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółka akcyjna powinny być preferowaną formą spółek zakładanych przez jednostki naukowe, w tym przy udziale przedsiębiorców. Zaznaczmy jednak, że każde przedsięwzięcie wymaga indywidualnej analizy.
Uwaga! Transfer praw własności intelektualnej (również aport) powinien być poprzedzony wyceną oraz uzyskaniem wszystkich wymaganych zgód. Warto, żeby nawet w sytuacjach, gdy sporządzenie wyceny wkładu niepieniężnego do spółki nie jest wymagane, jednostka dokonała takiej wyceny. Wycena przez rzeczoznawcę pozwoli na uniknięcie odpowiedzialności związanej z niewłaściwym ustaleniem wartości wkładu.
Co może stanowić aport
Aport mogą stanowić:
- autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje;
- prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych: słownych, słowno-graficznych, wzorów użytkowych oraz zdobniczych;
- projekty racjonalizatorskie;
- know-how rozumiane bardzo szeroko, na przykład koncepcje opracowań technologii produkcji, metodologia przeprowadzanych badań, bazy danych o indywidualnym i autorskim charakterze, wyniki badań itd.;
- udział we współwłasności (np. udział w prawach autorskich);
- zespół składników materialnych i niematerialnych wyodrębnionych organizacyjnie i finansowo przeznaczonych do określonych zadań gospodarczych;
- inne prawa majątkowe, w tym prawo własności nieruchomości, prawo użytkowania i inne składniki majątkowe niezbędne do realizacji celu spółki, którym generalnie powinno być wykorzystanie dóbr intelektualnych instytutu na rynku.
W projekcie umowy spółki warto w jak najlepszy sposób zabezpieczyć interesy jednostki naukowej. Jeśli jednostka naukowa zakłada spółkę z partnerem zewnętrznym (może to też być inna jednostka), to obowiązki stron można dodatkowo określić w umowie udziałowców. Wszystko zależy od konkretnie planowanego przedsięwzięcia, wówczas można proponować odpowiednie rozwiązania, które będą podlegać procesowi negocjacji, np. uprzywilejowanie akcji bądź udziałów tak, aby zagwarantować jednostce możliwość powołania członków zarządu i rady nadzorczej spółki i wiele innych rozwiązań.
Spółka utworzona przez jednostkę może zarządzać dobrami intelektualnymi i tworzyć kolejne spółki, w tym z przedsiębiorcami zewnętrznymi, innymi jednostkami naukowymi, organami administracji, pracownikami lub samodzielnie.
Wszystko zależy od koncepcji całego przedsięwzięcia, które na celu powinno mieć rynkowe wykorzystanie potencjału i dorobku naukowego jednostki.
Uwaga! Warto, by wiedza, którą chcemy skomercjalizować, miała cechy innowacyjności. Jeśli chcemy uzyskać dofinansowanie z Programu Innowacyjna Gospodarka, to rozwiązanie nie może być stosowane dłużej niż 3 lata.
Spółki spin off i spin out
Często przy komercjalizacji pojawiają się angielskie nazwy spin off i spin out (tzw. spółki odpryskowe).
Na czym polegają różnice pomiędzy tymi dwoma typami spółek. Spółka spin off to podmiot utworzony z udziałem co najmniej jednego pracownika jednostki naukowej lub jej studenta bądź absolwenta, którego celem działalności jest komercjalizacja wiedzy lub technologii wytworzonych przez tę jednostkę oraz, która jest zazwyczaj powiązana organizacyjnie, finansowo bądź formalno-prawnie z tą jednostką.
Spółka typu spin off funkcjonuje więc niejako wewnątrz macierzystej jednostki naukowej. Podstawowym celem spółki typu spin off jest komercjalizacja dóbr intelektualnych, a udziałowcami spółki oprócz twórców dóbr są jednostki naukowe i ewentualnie inwestor prywatny.
Bardzo często spin off-em nazywa się te działalności biznesowe, które wykorzystują istniejący w jednostce naukowej potencjał intelektualny: wiedzę ekspercką, umiejętność obsługi aparatury, odkrycia i udoskonalenia lub unikatową aparaturę (np. spółki profesorskie). Podsumowując, spółka spin off charakteryzuje się tym, że:
- wśród założycieli i pracowników/współpracowników są pracownicy jednostki naukowej,
- podmiot bazuje na zapleczu i własności intelektualnej jednostki naukowej,
- podmiot jest wspierany przez jednostkę naukową, która jednocześnie powinna być udziałowcem/akcjonariuszem.
Spółka spin out to podmiot utworzony przez jednostkę naukową lub jej pracowników w celu komercjalizacji wiedzy lub technologii wytworzonych przez tę jednostkę , który zazwyczaj jest niezależny od jednostki. Spółka typu spin out funkcjonuje więc niejako na zewnątrz jednostki. Spółki tego typu tworzone są często dla realizacji celów technologicznych i rynkowych jednostki.
Przykładowo, tego typu podmiotem będzie spółka założona przez jednostkę i przedsiębiorcę prywatnego, która nie jest powiązana organizacyjnie oraz formalno-prawnie z jednostką naukową i która posiada niezależne źródła finansowania.
Uwaga! Wszystkie kwestie związane z tworzeniem spółek mogą być uregulowane w dodatkowym Regulaminie tworzenia spółek spin off i spin out przyjętym w jednostce. Przypomnę, że należy też dokonać odpowiednich zmian w statucie jednostki.
Jakie czynności przed komercjalizacją
Proces komercjalizacji musi być poprzedzony szeregiem czynności. Najważniejsze z nich to:
- określenie, jakie dobra intelektualne, know-how jednostki mogą podlegać procesowi komercjalizacji; mogą być wykorzystane na rynku: metodologia prowadzonych badań, technologia produkcji urządzenia, bazy danych i wyników badań naukowych, badania naukowe, inne rozwiązania, które są nowatorskie itd. (wachlarz jest bardzo szeroki i nie należy się ograniczać tylko do patentów, wynalazków, utworów);
Jednostka najpierw musi mieć prawa do wyników prac badawczych i rozwojowych, aby następnie mogła je komercjalizować
- ustalenie zakresu uprawnień jednostki, a w przypadku gdy jednostka nie ma prawa do danych dóbr intelektualnych formalne nabycie przez instytut praw poprzez odpowiednie czynności prawne;
- opracowanie biznesplanu planowanego przedsięwzięcia uwzględniającego źródła finansowania, ewentualnego partnera i jego wkład,
- wycena dóbr intelektualnych, proces opisany powyżej powinien być prowadzony równolegle; wycena pozwoli na określenie, od kogo wymagana jest zgoda na założenie spółki;
- przygotowanie odpowiedniej dokumentacji prawnej: projektu umowy spółki, umów udziałowców, umowy licencji, umowy sprzedaży itp.;
- uzyskanie wszystkich wymaganych prawem zgód: jeśli wartość transakcji przewyższa równowartość 50 tys. euro, to w przypadku instytutów PAN zgody prezesa i Prezydium PAN, zgodę ministra skarbu i ministra właściwego do spraw nauki;
- podpisanie umowy spółki wraz z wyborem organów spółki, ewentualnie sprzedaż bądź udzielenie licencji;
- w przypadku spółek rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym;
- rozpoczęcie działalności spółki.
Koncepcja przedsięwzięcia
Trzeba pamiętać, że jednostka najpierw musi mieć prawa do wyników prac badawczych i rozwojowych, aby następnie mogła je komercjalizować. Dlatego sugeruje się jak najlepsze zadbanie o te prawa w szczególności w regulacjach wewnętrznych jednostki i na podstawie odpowiednich umów.
Jeśli tylko istnieje jakaś wątpliwość ,należy przeprowadzić odpowiednie badanie prawne, które wyjaśni, do kogo prawa należą. W przypadku, gdy okaże się, że prawa należą do twórcy, wówczas jednostka może na podstawie odpowiednich umów porozumieć się z twórcą-naukowcem. Naukowcy zazwyczaj zainteresowani są komercjalizacją, gdyż chcą przełożyć swoją pracę na konkretną wartość rynkową i dysponować jednocześnie zapleczem i potencjałem jednostki.
Czasami jednak twórcy tracą dystans i pojawiają się istotne rozbieżności pomiędzy wartością utworu przedstawionego przez twórcę i zaproponowaną przez jednostkę. Wówczas można dokonać zewnętrznej wyceny utworu i to może być jakimś początkiem negocjacji. Po przeprowadzonym wewnętrznym audycie, do jakiego know-how oraz wyników prac jednostka ma prawo lub może to prawo pozyskać, należy odpowiedzieć sobie na pytanie, co z tych dóbr intelektualnych nadaje się do komercjalizacji i które z nich chcemy skomercjalizować.
Trzeba opracować całą koncepcję przedsięwzięcia, wycenić dobra intelektualne, określić, jaki cel chcemy osiągnąć, jaką strukturę udziałową będzie miała spółka. Należy zastanowić się nad organizacją przedsiębiorstwa oraz sposobem finansowania działalności spółki, nie tylko w momencie powstania, ale później w trakcie prowadzenia działalności, na czym spółka będzie zarabiała komercyjnie. Po prostu trzeba opracować plan i koncepcję przedsięwzięcia – biznesplan. Często w opracowywaniu przedsięwzięcia może pomóc partner zewnętrzny, który posiada rozeznanie biznesowe i doświadczenie w danej branży.
W nowej perspektywie finansowej na lata 2014–2012 przedsiębiorcy powinni bliżej zacząć współpracować z nauką i połączenie wzajemnych kompetencji niewątpliwie zaowocuje konkretnymi korzyściami finansowymi dla obydwu stron i przy okazji większym rozwojem nauki i innowacyjności.Marzena
Marzena Baurska radca prawny, BSS Kancelaria Baurska Senkowska Szczęsna
Komentuje Baurska radca prawny, BSS Kancelaria Baurska Senkowska Szczęsna
Wobec zmieniających się warunków funkcjonowania nauki oraz stawianych jej oczekiwań w szczególności w zakresie komercjalizacji badań naukowych, a także ze względu na wzrastającą konkurencję międzynarodową w obszarze badań naukowych, konieczne są decyzje o dokonaniu zmian w strukturze i sposobie funkcjonowania jednostek naukowych: uczelni, instytutów badawczych i instytutów naukowych PAN, a w szczególności w sposobie finansowania ich działalności i możliwości rynkowego wykorzystania zgromadzonego potencjału.
Również przewidywany udział środków przeznaczonych na naukę ze środków UE w perspektywie finansowej 2014–2020 w stosunku do analogicznego okresu 2007–2013 wskazuje, że będziemy mieli do czynienia ze znaczącym wzrostem nakładów w obszarze wspierania badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji.
W nowej perspektywie finansowej większy nacisk zostanie położony bowiem na działania wspierające rozwój innowacyjności, edukacji i cyfryzacji, mniejszy zaś na działania, które dotychczas miały charakter priorytetowy, czyli nadrabianie zaległości infrastrukturalnych.
Jak wynika z dotychczasowych zapowiedzi, podstawowym celem programowania finansowego na lata 2014–2020 powinno być stworzenie korzystnych warunków dla wzrostu popytu na wyniki badań naukowych, zwiększenie stopnia komercjalizacji badań naukowych, zapewnienie wykwalifikowanych kadr dla sektora B+R oraz zwiększenie wykorzystania rozwiązań innowacyjnych.
