Zgodnie z art. 79a ustawy o swobodzie działalności gospodarczej pracownik organu kontroli może podjąć czynności kontrolne dopiero po okazaniu przedsiębiorcy lub osobie przez niego upoważnionej legitymacji służbowej upoważniającej do wykonywania takich czynności oraz po doręczeniu upoważnienia do przeprowadzenia kontroli. Od tej zasady ustawa przewiduje jednak określone wyjątki.

Czynności kontrolne bez doręczenia upoważnienia (oraz wcześniejszego zawiadomienia) mogą być podjęte, gdy:

- są niezbędne do przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia, przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego lub zabezpieczenia dowodów jego popełnienia, a także

- gdy przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska naturalnego.

W opisywanych sytuacjach osoba podejmująca kontrolę jest zobowiązana okazać legitymację służbową i przed podjęciem czynności poinformować kontrolowanego przedsiębiorcę lub osobę, wobec której podjęto czynności kontrolne, o ich prawach i obowiązkach w trakcie kontroli. Uprawnienie do podjęcia czynności kontrolnych bez doręczenia upoważnienia nie oznacza, że nie musi być ono doręczone w terminie późniejszym. Zgodnie z ustawą musi to nastąpić nie później niż do trzeciego dnia od wszczęcia kontroli.

Aby pracownik organu kontroli mógł przeprowadzić kontrolę na podstawie legitymacji, musi być do tego uprawniony na mocy przepisów szczególnych. Nie wystarczy więc samo uprawnienie organu do przeprowadzania kontroli u danego przedsiębiorcy. Jako przykład takich przepisów wskazać można chociażby art. 13 ust. 9[link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=7CF49697458ED2D73BB9CFB1A0331981?id=172008] ustawy o kontroli skarbowej (tekst jedn. DzU z 2004 r. nr 8, poz. 65 ze zm.)[/link] przyznający takie uprawnienie inspektorom kontroli skarbowej oraz art. 64 ust. 6 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=12EE992DD1693329B908C5C29F282B4B?id=185065]ustawy – Prawo atomowe (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 42, poz. 276 ze zm.)[/link], zgodnie z którym kontrolować na podstawie legitymacji mogą inspektorzy dozoru jądrowego.

[b]W szczególnych sytuacjach czynności kontrolne mogą być także wykonywane przez osoby nieposiadające legitymacji służbowej, tylko na podstawie upoważnienia do przeprowadzania kontroli.[/b]

Możliwość taką przewiduje art. 79a ust. 3 uprawniający do wykonywania tychże czynności przez osoby niebędące pracownikami organu kontroli. Także w tym wypadku wymagane jest jednak, aby dopuszczały to przepisy odrębnych ustaw. Przykładem jest[link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=47F0C4222B1F0D58EBD4DBAE73A6877D?id=179230] ustawa o nadzorze nad rynkiem kapitałowym (DzU z 2005 r. nr 183, poz. 1537 ze zm.)[/link], która w art. 26 ust. 7 w zw. z art. 30 uprawnia do tego – w zakresie kontroli dotyczącej funkcjonowania systemów informatycznych kontrolowanego lub jego sprawozdań finansowych, ksiąg rachunkowych lub innych dokumentów i informacji finansowych – osoby niebędące pracownikami Komisji Nadzoru Finansowego, lecz upoważnione do przeprowadzenia kontroli przez przewodniczącego tejże.