Służba zastępcza polega na wykonywaniu w czasie pokoju prac na rzecz: ochrony środowiska, ochrony przeciwpożarowej, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, opieki nad osobami niepełnosprawnymi albo bezdomnymi oraz na rzecz administracji publicznej i wymiaru sprawiedliwości. Trwa 18, a dla absolwentów szkół wyższych sześć miesięcy.

Nie każdy przedsiębiorca może jednak zostać pracodawcą poborowych. Ustawodawca zdecydował, że służbę zastępczą odbywa się w państwowych i samorządowych jednostkach organizacyjnych, zakładach opieki zdrowotnej oraz w organizacjach pożytku publicznego. Najczęściej poborowi trafiają do domów opieki społecznej, hospicjów czy szpitali. Minister pracy prowadzi spis pracodawców, u których mogą pracować osoby w ramach służby zastępczej.

Aby znaleźć się na tej liście, instytucja czy szpital musi przejść procedurę weryfikacyjną, którą rozpoczyna złożenie wniosku.

Ale poborowy nie ma prawa wyboru miejsca pracy. O tym, gdzie trafi, decyduje marszałek województwa. Przepisy zobowiązują go jednak, aby przeznaczonego do służby zastępczej skierował do pracodawcy, który ma siedzibę w pobliżu miejsca stałego albo czasowego, trwającego ponad dwa miejsca pobytu poborowego. Oczywiście nie jest to bezwzględny wymóg. Stanie się tak, gdy marszałek będzie miał wolne miejsca w firmie, która może przyjmować ludzi do tej służby. Trzeba pamiętać, że skierowanie do jej odbycia w organizacji pożytku publicznego, którą jest jednostka organizacyjna Kościoła lub związku wyznaniowego mająca osobowość prawną, nastąpi wyłącznie za zgodą poborowego.

Mimo że poborowy nie ma statusu pracownika, tam, gdzie został skierowany, przysługują mu uprawnienia podobne do tych z kodeksu pracy. Wynikają one jednak z ustawy o służbie zastępczej z 28 listopada 2003 r. (DzU nr 223, poz. 2217 ze zm., dalej ustawa). Zgodnie z nią wobec odbywających służbę zastępczą należy odpowiednio stosować przepisy kodeksu pracy dotyczące czasu pracy, zasad bhp, obowiązków pracodawcy i pracownika, ochrony wynagrodzenia, odpowiedzialności materialnej, nagród, kar i wyróżnień oraz świadczeń przysługujących przy czasowej niezdolności do pracy.

W czasie służby pełniąca ją osoba otrzymuje różne świadczenia od podmiotu, na rzecz którego wykonuje pracę. Poborowi, niezależnie od tego, gdzie odbywają służbę, otrzymują świadczenie pieniężne w jednakowej wysokości. Obecnie wynosi ono 640 zł.

Ponadto korzystający z pracy poborowego musi mu zapewnić odzież i obuwie ochronne, możliwość korzystania z urządzeń sanitarnych na takich samych zasadach jak pracownikom, posiłki profilaktyczne, a także bilety na codzienny dojazd z miejsca pobytu stałego do miejsca pełnienia służby i z powrotem (chyba że zapewnia własny transport).

Jeżeli codzienne dojazdy są zbyt uciążliwe lub długotrwałe, firma ma obowiązek zapewnić odrabiającemu wojsko bezpłatne zakwaterowanie. Kwatera taka należy się, gdy dojazd najtańszym środkiem publicznego transportu zbiorowego kolejowego lub autobusowego przewidziany w rozkładzie jazdy łącznie z przesiadkami przekracza w obie strony dwie godziny. Liczy się to od stacji (przystanku) najbliższej miejsca odbywania służby do przystanku najbliżej miejsca pobytu. Nie wlicza się do tego jednak dojazdu do i od stacji w obrębie miejscowości, z której poborowy dojeżdża, oraz miasta, gdzie odbywa służbę zastępczą.

Ponadto korzystający z poborowych daje dziewięć dni kalendarzowych urlopu wypoczynkowego w pierwszym roku służby zastępczej i 11 dni kalendarzowych w drugim roku. Poborowy, który jest absolwentem szkoły wyższej, dostanie dziewięć dni. Urlop się mu należy po odbyciu co najmniej sześciu miesięcy służby, a absolwentowi studiów po trzech miesiącach. Jeżeli poborowy nie wykorzystał wypoczynku w całości albo w części, bo chorował, pracodawca udziela go później. Termin ten powinien ustalić z poborowym. Za niewykorzystany urlop wypłaca mu ekwiwalent pieniężny z własnych środków w wysokości 1/30 świadczenia pieniężnego za każdy dzień niewybranego wypoczynku. Ponadto poborowemu przysługuje urlop z tytułu honorowego krwiodawstwa. Jest to jeden dzień za każde oddane 200 ml krwi.

Dodatkowo poborowi – podobnie jak pracownicy – mają prawo do zwolnienia od pracy związanego z wydarzeniami rodzinnymi, takimi jak ślub czy pogrzeb. Dodatkowe wolne należy im się też, gdy muszą wykonać okresowe badania lekarskie i szczepienia ochronne czy osobiście stawić się na wezwanie przed organem administracji publicznej, sądem albo prokuraturą.