Do takich należy społeczny inspektor pracy. Służba ta działa głównie po to, aby egzekwować od przedsiębiorcy zapewnianie podwładnym bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W mniejszych firmach społeczny inspektor jest wybierany przez całą załogę. W większych, zgodnie z ustawą z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (DzU nr 35, poz. 163 ze zm.), powoływani są zakładowi, wydziałowi i grupowi inspektorzy.

[b]Wybory organizują związki zawodowe. Inspektorzy powoływani są na czteroletnią kadencję.[/b] Nawet jeśli pracodawca nie zgadza się z powołaniem na to stanowisko danej osoby, nie może zakwestionować wyboru pracowników. Nie ma też do tego prawa Państwowa Inspekcja Pracy. [b]Sąd Najwyższy w wyroku z 9 listopada 1995 r. (III PO 16/95)[/b] orzekł, że wybór społecznego inspektora pracy przez załogę nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej. Wskazał, że tylko pracownicy mogą odwołać inspektora z pełnionej przez niego funkcji, jeśli uznają, że źle wypełnia swoje zadania. Tylko oni też w takiej sytuacji mogą przeprowadzić nowe wybory, jeśli uznają, że wcześniejsze były przeprowadzone nieprawidłowo.

[srodtytul]Pracownik na inspektora[/srodtytul]

Na społecznego inspektora może być wybrany tylko pracownik firmy, który jest również związkowcem. Jednak związki mogą postanowić, że inspektorem zostanie osoba, która nie jest członkiem organizacji. Ważne, aby kandydat nie był kierownikiem firmy lub nie piastował kierowniczego stanowiska bezpośrednio podległego szefowi. Musi mieć ponadto co najmniej dwuletni staż w branży i przepracowany przynajmniej rok w zakładzie.

Przepisy dają mu też wiele uprawnień. Pracownik-inspektor nie musi mieć specjalnych pozwoleń, aby przebywać w każdym czasie na terenie firmy. Aby bowiem poprawnie wykonywać swoje społeczne obowiązki, musi mieć prawo dostępu do wszystkich pomieszczeń i urządzeń firmy.

Co więcej, może żądać od kierownika firmy oraz oddziału (wydziału), a także od pracowników, informacji oraz okazania dokumentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania. Jeżeli w toku prowadzonej przez siebie działalności stwierdzi naruszenia, np. zasad BHP czy uprawnień pracowniczych, ma prawo podejmować działania, które zmuszą pracodawcę do ich usunięcia.

[srodtytul]Wskazówki dla szefa[/srodtytul]

Społeczny inspektor może stosować w stosunku do przełożonego zalecenia. Te muszą być wpisywane do tzw. księgi zaleceń. Każda firma jest zobligowana do jej prowadzenia. Inspektor może zastosować albo zalecenie terminowe, albo wstrzymujące pracę danego urządzenia czy określonej pracy. Skorzysta z tych pierwszych wtedy, gdy konieczne jest usunięcie stwierdzonych przez niego nieprawidłowości. Te jednak nie mogą w sposób bezpośredni zagrażać życiu lub zdrowiu załogi.

[ramka][b]Przykład [/b]

Społeczny inspektor podczas wykonywania swoich zadań stwierdził, że kilku pracowników nie zostało wysłanych na badania lekarskie, a paru innym pracodawca nie udzielił zaległych urlopów. Wykryte nieprawidłowości wpisał do księgi zaleceń. Wskazał jednocześnie termin, do którego przełożony musi zdążyć z naprawieniem uchybienia. [/ramka]

W razie bezpośredniego zagrożenia, którego skutkiem może być wypadek przy pracy, społeczny inspektor występuje do kierownika, aby natychmiast je usunął. Jeśli szef nie podejmie odpowiednich działań, musi się liczyć z tym, że inspektor zaleci przerwanie pracy niebezpiecznego urządzenia lub określonych robót. Takie zalecenie zostanie wpisane do księgi. Jednocześnie informacja na temat nieprawidłowości zostanie przekazana związkom zawodowym.

Inspektor ma prawo także upominać się o pracowników, którzy naruszają przepisy BHP. Jeśli wykonują oni pracę w sposób niebezpieczny dla siebie albo innych, inspektor może zwrócić się do pracodawcy z wnioskiem o czasowe odsunięcie tej osoby od pracy. Konieczne jest wówczas zapoznanie jej z przepisami i zasadami BHP.

[srodtytul]Sprzeciw jest dopuszczalny[/srodtytul]

Szef może od wydanych zaleceń wnieść do Państwowej Inspekcji Pracy sprzeciw. Jeśli dotyczył on będzie zaleceń terminowych, na jego złożenie ma siedem dni od umieszczenia go w księdze. W przypadku gdy inspektor zastosuje zalecenie nakazujące wstrzymanie pracy z powodu ryzyka wypadku, sprzeciw musi być wniesiony niezwłocznie.

Przedsiębiorca musi też pamiętać o tym, że wspomniany sprzeciw oznacza kontrolę w firmie inspekcji pracy. Tylko na tej podstawie możliwe będzie uchylenie zalecenia. Jeśli jednak się okaże, że społeczny inspektor się nie pomylił, wtedy inspektor PIP może np. ukarać pracodawcę mandatem, skierować sprawę do sądu lub prokuratury albo wydać nakaz płatniczy. Takich uprawnień nie ma społeczny inspektor pracy.

[srodtytul]Funkcja z pensją[/srodtytul]

Mimo że inspektor powinien pełnić swoją społeczną funkcję poza godzinami pracy, to często jest inaczej. Jeśli musi swoje obowiązki wykonywać w godzinach pracy, nie traci prawa do wynagrodzenia. Co więcej, może otrzymać ryczałtową pensję. Będzie tak wtedy, gdy jest bardzo obciążony obowiązkami, a pracodawca uwzględni wniosek organizacji związkowej i przyzna mu wspomniany ryczałt. Pracodawca może jednak swobodnie decydować o przyznaniu takiego wynagrodzenia, nie uwzględniając wniosku związkowców. Wpływ na jego pozytywną decyzję będzie mieć to, czy pracownik jest zaangażowany w swoją działalność i czy wykonuje ją po godzinach pracy. Szef weźmie pod uwagę także wyniki osiągane przez społecznego inspektora. Jeśli jednak odmówi mu ryczałtu, wówczas pracownik-inspektor nie będzie miał prawa, aby dochodzić roszczeń w tej sprawie w sądach.

[ramka][b]Funkcja z ochroną[/b]

Osobie, która pełni w firmie funkcję społecznego inspektora pracy, pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy. Taka ochrona będzie jej przysługiwać zarówno w czasie trwania mandatu, jak i rok po jego wygaśnięciu. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy konieczne jest zwolnienie dyscyplinarne pracownika, a zakładowy związek zawodowy wyda zgodę na rozstanie. Sąd Najwyższy wskazał na jeszcze jedną sytuację, kiedy możliwe będzie zwolnienie pracownika-inspektora. W wyroku z 30 stycznia 2008 r. uznał, że wybór podwładnego na społecznego inspektora pracy nie ochroni go przed zwolnieniem, jeśli nie podjął tej funkcji i gdy chodziło mu jedynie o zachowanie posady (I PK 198/07).

Szef musi także pamiętać, że społecznym inspektorom nie wolno zmieniać warunków pracy ani płacy, a więc wręczać im tzw. wypowiedzeń zmieniających. Jest to możliwe jednak, gdy zmiana wspomnianych warunków wynika z wprowadzenia w firmie nowych zasad wynagradzania dla całej załogi. Wyjątkiem są także sytuacje, w których inspektor z powodów zdrowotnych nie może wykonywać dotychczasowej pracy albo z przyczyn przez niego niezawinionych stracił uprawnienia do wykonywania swojej funkcji. [/ramka]