Zawieranie umów przedwstępnych, poprzedzających nawiązanie stosunku pracy, choć jest dopuszczalne, stosunkowo rzadko się praktykuje. A to dlatego, że gdy szef zmieni zdanie i nie będzie chciał zawrzeć przyrzeczonej umowy o pracę, niedoszły pracownik może żądać jej zawarcia. Część prawników kwestionuje natomiast takie uprawnienie pracodawcy w stosunku do przyszłego pracownika.

Umowa przedwstępna to zobowiązanie obu stron lub tylko jednej do zawarcia w przyszłości umowy o pracę. Zawiera się ją, zanim dojdzie do nawiązania stosunku pracy, a stosuje do niej art. 389 i 390 kodeksu cywilnego. Daje ona stronom gwarancję, że w przyszłości nawiążą właściwą umowę o pracę.

Po pierwsze, umowa przedwstępna ma określać istotne postanowienia przyszłej umowy o pracę (umowy właściwej). Trzeba w niej podać postanowienia dotyczące rodzaju pracy, którą ma wykonywać pracownik, wynagrodzenia oraz wskazać rodzaj umowy, jaka będzie wiązać strony, jak też podać miejsce jej wykonywania oraz wymiar czasu pracy.

Należy również określić termin, w jakim właściwa umowa o pracę zostanie zawarta. Brak terminu nie skutkuje nieważnością umowy przedwstępnej, a do nawiązania umowy o pracę dojdzie w czasie wyznaczonym przez stronę, która ma prawo dochodzić jej zawarcia. Trzeba jednak pamiętać, że data zawarcia umowy właściwej powinna być wskazana w ciągu roku od podpisania umowy przedwstępnej. Jeżeli roczny termin na wyznaczenie daty zawarcia umowy nie zostanie dotrzymany, nie wolno dochodzić nawiązania stosunku pracy.

Po drugie, najlepiej kontrakt przedwstępny sporządzić na piśmie. Prawo cywilne nie narzuca formy, w jakiej ma być sporządzony. Dopuszczalny jest nawet dokonany ustnie, pisemnie lub w formie aktu notarialnego. Jednak zawarcia umowy przyrzeczonej będzie można dochodzić tylko wtedy, gdy umowa przedwstępna sporządzona zostanie w takiej formie, jaka wymagana jest dla umowy właściwej.

Umowa przedwstępna dotycząca sprzedaży nieruchomości daje prawo do żądania zawarcia umowy sprzedaży tej nieruchomości, jeśli zostanie sporządzona w formie aktu notarialnego.

Zawarcie umowy o pracę nie wymaga jednak dla swojej ważności formy pisemnej. Stąd i umowa przedwstępna nie musi być sporządzona na piśmie, ale dla celów dowodowych lepiej spisać jej postanowienia.

Po trzecie, w umowie przedwstępnej wolno określić wysokość odszkodowania (kara umowna). Będzie musiała ją zapłacić strona uchylająca się od zawarcia umowy o pracę.

Jeżeli umowa przedwstępna spełnia wymagania co do treści (określa istotne postanowienia umowy o pracę), a pracodawca zmieni zdanie w sprawie zatrudnienia przyszłego pracownika, pracownik ma prawo domagać się zawarcia właściwej umowy o pracę. Niestety, takich uprawnień nie ma przyszły szef, gdy pracownik uchyla się od zawarcia umowy o pracę, co podkreśla większość komentatorów. Niektórzy jednak przyznają mu prawo do dochodzenia zawarcia umowy o pracę. Pracodawca nie jest całkowicie pozbawiony roszczeń. Jeżeli bowiem w związku z wycofaniem się pracownika z umowy przedwstępnej poniesie szkodę, wolno mu domagać się jej naprawienia, a jeżeli w umowie przedwstępnej oznaczono karę umowną, może dochodzić zapłacenia jej przez niedoszłego pracownika.

Roszczenie o naprawienie szkody (lub zapłatę kary umownej) będzie miał też pracownik, gdy mimo spełnienia przy sporządzaniu umowy przedwstępnej wymogów formalnych zrezygnuje z dochodzenia zawarcia umowy o pracę.

Roszczenia wynikające z umowy przedwstępnej (prawo do odszkodowania lub zawarcia przyrzeczonej umowy) przedawniają się z upływem roku, licząc od dnia, w którym miała zostać zawarta przyrzeczona umowa o pracę.

wyrok z 9 lutego 2000 r., I PKN 528/99:

Postanowienia umowy przedwstępnej nie mogą być traktowane jako odrębna klauzula w umowie o pracę zawartej w jej wykonaniu, chyba że zostaną przeniesione do treści tej umowy.

wyrok z 10 września 1997 r., I PKN 243/97:

Jeżeli nie doszło do zawarcia umowy przedwstępnej, bo rokowania stron nie czynią zadość wymaganiom art. 389 kodeksu cywilnego i nie ustalają istotnych postanowień, o których mowa w art. 29 § 1 i 2 k.p., a w szczególności nie określają rodzaju pracy, terminu jej rozpoczęcia i wynagrodzenia odpowiadającego rodzajowi pracy, to żadna ze stron nie jest uprawniona do dochodzenia zawarcia umowy o pracę na podstawie art. 390 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.

uchwała 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77:

W razie odmowy przez zakład pracy zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę na czas nieokreślony poszkodowanemu przysługuje na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. roszczenie o odszkodowanie. Jego wysokość z reguły nie powinna przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną.