Gdy zatrudniony pracuje ponad obowiązujące go normy czasu pracy (dobową i przeciętnie tygodniową) lub ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego go systemu ?i rozkładu, wypracowuje godziny nadliczbowe. ?W każdym przypadku należy mu się z tego tytułu rekompensata w formie pieniężnej lub w naturze – czyli odebranie w zamian czasu wolnego. Kwalifikacja godzin nadliczbowych oraz rekompensata w zamian może być różna w zależności od stosowanego systemu czasu pracy.

W systemie podstawowym

W podstawowym systemie czasu pracy (po 8 godzin na dobę) nadliczbówki występują, gdy zatrudniony przekracza tę normę. Zatem dziewiąta i każda następna godzina pracy w dobie pracowniczej to godziny nadliczbowe, za które podwładnemu przysługuje wynagrodzenie z odpowiednim dodatkiem lub czas wolny. Wysokość dodatku to 50 proc. lub ?100 proc. – w zależności od tego, kiedy nadgodziny wystąpiły.

Dodatek 50 proc. należy się pracownikowi za każdą godzinę pracy ponad normę w dniu, który jest dla niego dniem pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy przypadają one w ustalonej dla zakładu porze nocnej – wtedy za pracę nadliczbową przysługuje 100-proc. dodatek.

Przykład

Pani Wanda miała w danym dniu zaplanowaną pracę od 12 ?do 20. Porę nocną w firmie ustalono jako 8 godzin między ?22 a 6 dnia następnego. Pracodawca polecił pani Wandzie zadania do wykonania w godzinach nadliczbowych w tym dniu od 20 do 24. W zamian nie udzielił kobiecie czasu wolnego ?do końca okresu rozliczeniowego. Zatem pracownicy należy się za nadliczbówki:

- normalne wynagrodzenie za 4 godziny,

- dwa dodatki 50-proc. (za pracę od 20 do 22),

- ?dwa dodatki 100-proc. (za pracę w porze nocnej ?od 22 do 24),

- dodatek nocny.

Wypłata dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych nie pozbawia bowiem pracownika prawa do dodatku nocnego. Stanowi on nie mniej niż 20 proc. stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za każdą godzinę.

Planując pracownikowi czas pracy w poszczególnych dobach, należy mieć na uwadze kodeksową definicję „doby", której naruszenie może również generować pracę w godzinach nadliczbowych. Jest tak wtedy, gdy zatrudniony rozpoczyna pracę wprawdzie w kolejnym dniu, lecz jeszcze w poprzedniej, niezakończonej dobie pracowniczej.

Przykład

Pan Jacek wykonywał pracę 1 września od 8 do 16. Następnie 2 września rozpoczął pracę o 6 i pracował do 14. Zatem w dobie pracowniczej, która rozpoczęła się dla niego 1 września ?o 8 (doba to 24 kolejne godziny od rozpoczęcia pracy) przepracował 10 godzin. To oznacza, że 2 września od 6 do 8 wykonywał pracę w godzinach nadliczbowych w dobie pracowniczej, która rozpoczęła się dla niego 1 września o 8. Przysługuje mu zatem odpowiednia rekompensata w postaci czasu wolnego lub wynagrodzenia. Jeżeli w zakładzie pora nocna trwała do 6, to za pracę od 6 do 8 dostanie 50-proc. dodatek. Gdyby jednak ta pora była ustalona do 7, ?to dodatek za pracę od 6 do 7 wyniósłby 100 proc.

Wyjątkiem ruchomy rozkład

Praca wykonywana ponownie w tej samej, niezakończonej dobie pracowniczej nie jest jednak nadliczbową, gdy ?w zakładzie wprowadzono ruchome rozkłady czasu pracy wynikające z art. 1401 kodeksu pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy to pracodawca wprowadził je dla określonej grupy pracowników lub wszystkich w firmie czy też są one stosowane indywidualnie na podstawie wniosków składanych przez poszczególnych pracowników.

W równoważnym uwaga na grafik

W systemie równoważnym praca w godzinach nadliczbowych występuje dopiero po przekroczeniu przedłużonego dobowego wymiaru czasu pracy, zgodnie z obowiązującym pracownika rozkładem czasu pracy. W tym przypadku to, czy pracownik świadczył nadgodziny, jest ściśle związane z ustalonym dla niego harmonogramem.

Gdy zatrudniony wykonuje pracę w równoważnym systemie z przedłużonym dobowym wymiarem do ?12 godzin, nadliczbówki wystąpią zawsze po przekroczeniu tej 12. godziny pracy. Wypłata 50-proc. lub ?100-proc. dodatku zależy oczywiście od tego, czy ?ta aktywność przypadła na porę nocną.

Występują jednak sytuacje, gdy praca nadliczbowa wystąpi w tym systemie, mimo że podwładny w danym dniu przepracował mniej niż 12 godzin. Wszystko zależy od harmonogramu i zaplanowanych w nim dla pracownika godzin pracy na dany okres. Nie zawsze bowiem ?przy planowaniu pracy w równoważnym systemie liczba zaplanowanych pracownikowi godzin obowiązków wynosi 12.

Przykład

Panu Markowi zatrudnionemu w równoważnym systemie ?czasu pracy z możliwością przedłużenia dobowego wymiaru ?do 12 godzin zaplanowano pracę w następujący sposób: (patrz tabela)

Praca w poniedziałek, wtorek i piątek ponad godziny zaplanowane w grafiku pana Marka to godziny nadliczbowe. ?W zamian pracownik ma prawo do wynagrodzenia i dodatku. ?W takim przypadku istotny jest bowiem harmonogram, a nie limit czasu pracy, w zakresie którego wolno podwładnemu planować pracę. To, że pracodawca wprowadził system równoważny z możliwością planowania załodze pracy ?do 12 godzin na dobę, nie oznacza, że nadliczbówki wystąpią wyłącznie po przekroczeniu tego maksymalnego dziennego wymiaru. Wystąpią też w każdym przypadku, gdy zatrudniony będzie wykonywał pracę ponad zaplanowaną mu w grafiku liczbę godzin, mimo że nie przekroczy wtedy dopuszczalnego dla niego wymiaru 12 godzin pracy w dobie.

Krócej niż 8 za wyższą stawkę

Możliwa jest również inna sytuacja – gdy osobie zatrudnionej w równoważnym systemie zaplanowano pracę krótszą niż 8 godzin, ale ze względu na potrzeby pracodawcy wykonywała ją dłużej. Godziny przekraczające zaplanowany w grafiku wymiar, które jednak nie przekraczają dobowej normy czasu pracy, należy tu zakwalifikować jako nadliczbowe z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy.

Przykład

Pan Wojciechowi zatrudnionemu w równoważnym systemie czasu pracy z możliwością przedłużenia dobowego wymiaru ?do 12 godzin zaplanowano w pierwszym tygodniu września 2014 r. pracę w następujący sposób: (patrz tabela)

Wychodzi na to, że pan Wojciech od 13 do 15 we wtorek pracował w godzinach nadliczbowych. Jeśli w zamian nie odbierze czasu wolnego w innym dniu, to będą to godziny nadliczbowe wynikające z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy. Za każdą z nich powinien otrzymać normalne wynagrodzenie wraz ze 100-proc. dodatkiem. Nie doszło tu do przekroczenia dobowej normy czasu pracy, która wynosiła dla niego 8 godzin. Każdorazowo praca do ósmej godziny (obowiązującej dobowej normy czasu pracy) zostanie zakwalifikowana jako godzina nadliczbowa średniotygodniowa, natomiast powyżej ósmej godziny – jako godzina nadliczbowa dobowa. Czwartkową pracę pana Wojciecha od 13 do 17 należy natomiast rozliczyć jako przekroczenie przeciętnej tygodniowej normy o 2 godziny ?(od 13 do 15) i jako przekroczenie dobowej normy ?czasu pracy o 2 godziny (od 15 do 17).

Wolne na wniosek lub bez

Rekompensatą za świadczenie pracy w godzinach nadliczbowych może być czas wolny. Ale jego udzielenie zwalnia pracodawcę jedynie z obowiązku wypłaty pracownikowi 50-proc. lub 100-proc. dodatku. Normalne wynagrodzenie z tytułu nadliczbówek i tak musi wypłacać.

Czas wolny można udzielić na wniosek pracownika lub bez niego. Gdy to zatrudniony wnosi o wolne w zamian za pracę nadliczbową, szef może (choć nie musi) udzielić mu go w tym samym wymiarze co przepracowane przez niego godziny nadliczbowe. Strony mogą ustalić, że wolne z tego tytułu podwładny odbierze w tym samym lub w innym okresie rozliczeniowym.

Takie rozwiązanie jest możliwe, jeśli wniosek o wolne pracownik złoży przed najbliższym terminem wypłaty wynagrodzenia. W przeciwnym razie szef musi mu wypłacić dodatek, mimo że okres rozliczeniowy się nie skończył. ?Tak wskazał Główny Inspektorat Pracy w stanowisku ?z 21 kwietnia 2009 r. w sprawie terminu składania wniosku o czas wolny od pracy (GPP-306-4560-32/09/PE/RP).

Sytuacja się zmienia, gdy to pracodawca sam zdecyduje (bez wniosku pracownika), że za nadliczbówki odda pracownikowi czas wolny. Musi wtedy ustalić jego:

- ?wymiar w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych (za 1 godzinę nadliczbową 1,5 godziny wolnego),

- ?termin – do końca tego samego okresu rozliczeniowego, ?w którym wystąpiły godziny nadliczbowe.