Fundacje rodzinne cieszą się coraz większą popularnością, a wyposażone w aktywa stają się już realnymi uczestnikami rynku. Wzorem wielu państw, takich jak Liechtenstein, Malta, czy Austria – polscy przedsiębiorcy doczekali się prawdziwego narzędzia sukcesji dla biznesu – ustawy o fundacji rodzinnej (dalej także „ustawa”). Weszła ona w życie 22 maja 2023 r. Po dwóch latach funkcjonowania fundacji rodzinnej podsumowujemy dotychczasowe doświadczenia i odpowiadamy na pytania, które stawia sobie większość fundatorów lub osób, które myślą o założeniu fundacji rodzinnej.
Kiedy warto założyć polską fundacje rodzinną
Fundacja rodzinna to rozwiązanie dla przedsiębiorcy, który myśli o zabezpieczeniu na przyszłość i skonsolidowaniu biznesu w jednym miejscu. Nie jest to rozwiązanie zarezerwowane wyłącznie dla „najbogatszych”, albo osób cieszących się dużą, wielopokoleniową rodziną. Warto tu zdać sobie sprawę z kilku kwestii.
Po pierwsze, fundacja rodzinna to doskonały sposób na oddzielenie majątku prywatnego, od tego przeznaczonego do inwestowania lub prowadzenia biznesu i zabezpieczenia się przed potencjalnymi roszczeniami (co do zasady, fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej). Jest to zatem rozwiązanie m.in. dla innowacyjnych biznesów, np. podmiotów z branży technologicznej bądź medycznej, których founderzy chcą zmitygować ryzyko związane z prowadzoną przez nich działalnością i odseparować od tego ryzyka swój majątek.
Po drugie, minimalny fundusz założycielski fundacji rodzinnej wynosi 100 tysięcy złotych, do tego dochodzą koszty księgowości (podobnie jak w przypadku spółek) i koszty audytu, który zasadniczo powinien być przeprowadzony raz na cztery lata. Przepisy nie przewidują żadnych dodatkowych opłat za posiadanie fundacji rodzinnej, czy trzymanie w niej aktywów.
Po trzecie, wcześniejsze uporządkowanie struktury biznesu pozwala na bardziej strategiczne podejmowanie dalszych kroków i lepsze zaplanowanie skutków prawnych i podatkowych kolejnych działań. Nawet na wczesnym etapie gromadzenia majątku, ważne jest właściwe ustrukturyzowanie spółki lub spółek, w których prowadzony jest biznes i ulokowanie tego pod jednym podmiotem, który spaja całą strukturę, czyli np. fundacją rodzinną.
Jakie inwestycje są wskazane dla fundacji rodzinnej
Obecnie fundatorzy głównie wykorzystują fundacje rodzinne do inwestowania kapitału poprzez nabywanie udziałów oraz akcji w spółkach kapitałowych, a także lokowanie środków w obligacje oraz inne instrumenty finansowe. Działania te stanowią jedną z kluczowych metod pomnażania majątku fundacji rodzinnej. Inwestycje te stanowią tzw. dozwoloną działalność gospodarczą, co oznacza, że dochody z tytułu m.in. dywidend, czy innych zysków kapitałowych nie podlegają opodatkowaniu CIT, a opodatkowanie następuje dopiero w momencie ich wypłaty jako świadczeń na rzecz beneficjentów (efektywnie – 13,04 proc. CIT).
Kolejnym częstym sposobem inwestowania przez fundacje rodzinne są różne nieruchomości – mieszkania lub lokale użytkowe. Fundacja rodzinna może także czerpać dochód z najmu nieruchomości. Nie może ona jednak prowadzić działalności deweloperskiej, ani nabywać mieszkań w celu ich szybkiej odsprzedaży (flipping). Takie działanie nie mieści się w dozwolonych ramach prowadzenia działalności fundacji rodzinnej i będzie skutkować sankcyjnym opodatkowaniem dochodów z tego tytułu (25 proc. CIT).
Czy warto założyć „jednoosobową” fundacje rodzinną
W praktyce tzw. „jednoosobowe” fundacje rodzinne to częste rozwiązanie, czyli sytuacja, w której ta sama osoba fizyczna jest zarówno fundatorem, jak i jedynym beneficjentem i jedynym członkiem zarządu fundacji rodzinnej. Należy tu zwrócić uwagę na kilka kwestii – fundacje takie nie mogą służyć jedynie optymalizacji podatkowej. Założeniem powinno być kumulowanie majątku przez określony czas, żeby w przyszłości rozpocząć dystrybucję na rzecz beneficjentów innych niż fundator. Konieczne jest też, aby od razu zapewnić następstwo w takiej fundacji rodzinnej. Na wypadek choroby albo śmierci fundatora, statut powinien od razu określać na kogo przechodzą określone kompetencje, żeby nie doprowadzić do blokady funkcjonowania fundacji. Pamiętać także należy, że w przypadku gdy członek zarządu jest zarazem jedynym członkiem zgromadzenia beneficjentów, czynność między tym beneficjentem, a reprezentowaną przez niego fundacją wymaga formy aktu notarialnego i o jej dokonaniu notariusz zawiadamia sąd rejestrowy. Wymóg ten nie będzie jednak dotyczył wypłaty świadczeń dla takiego beneficjenta.
Czy małżonkowie mogą być wspólnie fundatorami
Oczywiście, małżonkowie mogą wspólnie założyć fundacje rodzinną jako fundatorzy. Trzeba jednak pamiętać, że zgodnie z ustawą prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne. Zakładanie wspólnej fundacji rodzinnej nie sprawdzi się zatem na wypadek przyszłego rozwodu. W przeszłości pojawiały się także wątpliwości co do opodatkowania świadczeń wypłacanych przez fundację rodzinną na rzecz małżonków będących jej fundatorami, podczas gdy każdy z małżonków-fundatorów wnosił majątek do fundacji rodzinnej. Dyrektor KIS prezentował pierwotnie stanowisko, zgodnie z którym w takich przypadkach małżonkowie powinni ustalać odrębnie dla siebie proporcję do zwolnienia z podatku. To by oznaczało, że małżonkowie-fundatorzy mogliby nie skorzystać z całkowitego zwolnienia z PIT z tytułu otrzymywanych z fundacji rodzinnej świadczeń. Na szczęście następnie podejście to uległo zmianie, zaczęły się pojawiać pozytywne dla podatników rozstrzygnięcia, co należy ocenić pozytywnie - mając na uwadze, że celem fundacji rodzinnej ma być m.in. ochrona majątku rodzinnego przed rozdrobnieniem, a małżeństwo bez wątpienia jest rodziną i nie powinno być „karane” w przypadku ustanowienia wspólnej fundacji rodzinnej.
Kto może być w gronie beneficjentów fundacji rodzinnej
Grono beneficjentów jest każdorazowo opisywane w statucie fundacji rodzinnej. Beneficjentem może być każda osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego, przepisy nie wprowadzają w tym zakresie żadnych szczególnych ograniczeń. Najczęściej beneficjentem fundacji rodzinnej jest sam fundator – później w zależności od sytuacji rodzinnej jest nim małżonka / małżonek fundatora lub dzieci, a np. dopiero po ich śmierci prawo do świadczeń będą otrzymywać wnuki. Bardzo często fundatorzy uzależniają wypłatę świadczeń dla beneficjentów od spełniania przez nich określonych warunków, np. ukończenia studiów lub posiadania statusu niekaralności. Te kwestie są bardzo indywidualne, zależą od relacji rodzinnych, a także wizji fundatora co do tego w jakim zakresie przyszłe pokolenia korzystać mają ze świadczeń z fundacji rodzinnej.
Czy fundacja rodzinna może być wsparciem w wychowaniu najmłodszych
Jednym z ważnych argumentów dla założenia fundacji rodzinnej jest ograniczenie możliwości przyszłych pokoleń przejęcia całego majątku „od razu” wraz ze śmiercią fundatora. Bardzo często jako cele fundacji rodzinnej wskazuje się kultywowanie i wspieranie postaw, które są istotne dla danego fundatora i zgodne z jego systemem wartości. Jak wspomnieliśmy – wypłata świadczeń dla beneficjentów może być uzależniona od spełniania przez nich określonych warunków. Mogą być to studia wyższe na określonej uczelni w kraju lub zagranicą, bądź też samodzielne podjęcie pracy zarobkowej przez beneficjenta. Większość statutów przewiduje też możliwość utraty statutu beneficjenta na wypadek dopuszczenia się przez beneficjenta określonych działań stojących w sprzeczności z zasadami fundacji rodzinnej – np. określonych przestępstw wobec członków najbliższej rodziny.
Czytaj więcej:
Jak wyposaża się fundacje rodzinną w majątek
Pierwszym krokiem jest obowiązek wniesienia mienia na pokrycie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej o wartości min. 100 tys. złotych. Najczęstszym rozwiązaniem jest pokrycie funduszu założycielskiego w formie pieniężnej w minimalnej wysokości. To dobra praktyka, ponieważ fundacja rodzinna nie może zwracać fundatorowi mienia na pokrycie funduszu założycielskiego w całości, ani w części, co oznacza, że wniesienie mienia w formie niepieniężnej mogłoby utrudnić jego ewentualne wycofanie z fundacji rodzinnej. Minimalizuje to także ewentualne kłopotliwe rozliczenia na wypadek gdyby sąd rejestrowy z jakiś przyczyn odmówił rejestracji i fundacja rodzinna uległaby rozwiązaniu. Pozostałe mienie może być wniesione później – mogą to być np. środki pieniężne, nieruchomości, prawa udziałowe w spółkach prawa handlowego, dzieła sztuki, czy też papiery wartościowe. Zazwyczaj wniesienie mienia przez fundatora odbywa się dopiero na późniejszym etapie (najbezpieczniej – po wpisie fundacji rodzinnej w rejestrze) na podstawie jednej, bądź kilku umów darowizny.
Jakie świadczenia są przyznawane z fundacji rodzinnej
Kwestia rodzaju świadczeń powinna być uregulowana w statucie i ustawa pozwala tu na dużą elastyczność. Świadczenia przyjmują różnorodne formy wsparcia beneficjentów o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym. Często statut wskazuje wprost, że zarząd fundacji rodzinnej ma obowiązek wypłaty świadczeń w określonych terminach, np. miesięcznych, kwartalnych lub rocznych. Bardzo często przewiduje się też limity rocznych wypłat z fundacji rodzinnej w określonej kwocie lub w określonym procencie w stosunku do generowanego przez fundacje rodziną zysku. Chodzi o to aby zabezpieczyć majątek, przeznaczyć go na dalsze reinwestycje i uniknąć zbyt szybkiej dystrybucji w postaci świadczeń do beneficjentów (zwłaszcza po śmierci fundatora).
Czytaj więcej:
Czy fundacja rodzinna może być wsparciem dla biznesu
Fundacja rodzinna jest narzędziem sukcesyjnym, jednak nie ulega wątpliwości, że stanowi doskonały wehikuł do zarządzania majątkiem za życia fundatora i sprawdzi się też dla młodych fundatorów na wczesnym etapie działalności. Majątek wykorzystywany do prowadzenia biznesu jest kumulowany i reinwestowany w ramach jednego podmiotu – do którego trafiają wszystkie zyski z prowadzonej działalności inwestycyjnej np. z dywidend ze spółek zależnych, odsetki od pożyczek, lub najmu nieruchomości. Fundacja rodzinna jest także narzędziem do wspierania biznesu za życia fundatora, a jej struktura oraz sposób zarządzania powinien być dobrze przemyślany. Z tych powodów nie powinna być ona traktowana jako rozwiązanie ustanawiane „na ostatnią chwilę”.
Fundacja rodzinna a majątek małżeński
Zakładając fundację rodzinną należy zdać sobie sprawę, że majątek przenoszony do fundacji rodzinnej zostaje wyodrębniony z majątku fundatora i przeniesiony (darowany) do odrębnej osoby prawnej, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu (np. w postaci praw udziałowych). Często fundacje rodzinne zakładane są przez jednego z małżonków, a mienie wniesione do fundacji rodzinnej może pochodzić z majątku osobistego małżonka, albo z majątku wspólnego – w takim wypadku czynność darowania majątku dla fundacji rodzinnej wymaga zgody drugiego z małżonków. Oznacza to, że na wypadek rozwodu mienie przeniesione do fundacji rodzinnej nie będzie podlegało podziałowi i będzie nadal zarządzane przez fundację rodzinną, która niekiedy może być kontrolowana wyłącznie przez jednego (z byłych już wówczas) małżonków.
Co z fundacją rodzinną na wypadek rozwodu
Kwestią, którą warto mieć na uwadze zakładając fundację rodzinną, jest rozwód. Najczęściej fundacja rodzinna zakładana jest przez jednego z małżonków – drugi natomiast jest beneficjentem, czy też niekiedy sprawuje określone funkcje w organach fundacji rodzinnej. Jak wspomnieliśmy wyżej, w sytuacji rozwodu majątek zostaje w fundacji rodzinnej i nie podlega podziałowi. Co więcej, były małżonek przestaje być zaliczony do grona najbliższej rodziny, czyli osób zwolnionych z podatku dochodowego od otrzymywanych świadczeń.
Po rozwodzie współdziałanie w ramach fundacji rodzinnej może być także trudne od strony praktycznej, zwłaszcza jeżeli rozwód miał burzliwy przebieg. Dlatego warto z góry zaplanować i opisać w statucie scenariusz na wypadek rozwodu i oczekiwany sposób rozliczeń. Pozwoli to uniknąć sporów w przyszłości, a także ochronić małżonka, który mógłby potencjalnie ponieść znaczące straty w związku z rozpadem małżeństwa i pozbyciem się majątku (lub jego części) na skutek dokonania darowizny do fundacji rodzinnej.
Fundacja rodzinna jako zabezpieczenie w sytuacjach losowych
Bardzo często w statutach fundacji rodzinnej przewiduje się obowiązek wypłaty szczególnych świadczeń dla beneficjentów na wypadek ciężkiej choroby, niepełnosprawności lub innej nadzwyczajnej sytuacji życiowej, która może prowadzić do tego, że podstawowe życiowe potrzeby beneficjenta nie będą zaspokajane. Fundacja rodzinna może mieć wprost określony obowiązek zapewnienia opieki np. dla niepełnosprawnego beneficjenta i dbania o jego dobro po śmierci rodziców. Ponadto, zapisy statutu mogą przewidywać np. wsparcie dla beneficjentów na wypadek długotrwałej choroby fundatora np. śpiączki, lub przewlekłej choroby niepozwalającej mu na dalsze prowadzenie spraw i wspieranie beneficjentów. Fundacja rodzinna daje możliwość, bardzo kompleksowego zadbanie o dobro rodziny.
Czytaj więcej:
Czy statut fundacji rodzinnej może być zmieniany
Zasady zmiany statutu fundacji rodzinnej powinny zostać określone przez fundatora w treści statutu. W większości przypadków zasadą jest, że za życia fundatora statut może być zmieniany w dowolnym zakresie. Rekomendowanym podejściem jest zresztą dokonywanie, co jakiś czas rewizji statutu, żeby ustalić, czy odpowiada on aktualnej sytuacji rodzinnej i założeniom fundatora, które z biegiem lat mogą ulegać zmianom.
Kolejną kwestią, która powinna zostać od razu określona w statucie, są zasady jego zmiany już po śmierci fundatora – najczęściej kompetencja ta jest powierzona zgromadzeniu beneficjentów. Niektóre postanowienia statutu mogą, a niektóre wręcz powinny zostać zablokowane od zmiany, np. cele fundacji rodzinnej, określone przez samego fundatora za jego życia.
Fundacja rodzinna, czy testament
Statut fundacji rodzinnej podobnie jak testament pozwala na rozporządzanie majątkiem na wypadek śmierci. Mając na uwadze konkretne uwarunkowania rodzinne oraz prowadzonego biznesu, warto każdorazowo zastanowić się, czy dla zapewnienia skutecznej sukcesji nie będzie wystarczający testament, w którym zwarte zostaną np. określone zapisy windykacyjne, czy polecenia. Należy mieć jednak mieć na uwadze, że przepisy o fundacji rodzinnej dają większą elastyczność i spektrum możliwości sukcesyjnych, niż stosunkowo rygorystyczne prawo spadkowe w Polsce.
Opodatkowanie fundacji rodzinnych
Wciąż występuje kilka zagadnień, co do których wydawane są rozbieżne interpretacje podatkowe. Takim przykładem jest najem krótkoterminowy przez fundację rodzinną lub inwestowanie przez fundację rodzinną w zagraniczne spółki osobowe lub fundusze inwestycyjne. Warto zatem śledzić aktualne stanowisko dyrektora KIS i sądów administracyjnych.
Należy zwrócić także uwagę na zapowiadane zmiany w kontekście opodatkowania fundacji rodzinnych. Zgodnie z medialnymi zapowiedziami (na moment przygotowania tekstu nie ma jeszcze projektu nowelizacji), rozważane jest wprowadzenie okresu, przez jaki fundacja rodzinna zobowiązana będzie do posiadania udziałów przed ich sprzedażą celem skorzystania ze zwolnienia z CIT. Nie wiadomo jeszcze, jaki to będzie okres. Sprzedaż udziałów przed upływem tego okresu miałaby być opodatkowana 19 proc. CIT na poziomie fundacji rodzinnej. Nie jest również wiadome, czy w takich sytuacjach wypłata świadczeń na rzecz beneficjentów będzie skutkować zapłatą 15 proc. CIT przez fundację rodzinną (wówczas wystąpiłoby podwójne opodatkowanie), czy też będzie możliwe odliczenie 19 proc. CIT od 15 proc. CIT z tytułu wypłaty świadczeń na rzecz beneficjentów. Nie jest także wiadomo, czy przepisy miałyby zastosowanie wyłącznie do majątku wniesionego do fundacji rodzinnej od momentu wejścia w życie nowych przepisów (np. od 1 stycznia 2026 r.), czy również do tego wniesionego wcześniej (np. w 2025 roku lub wcześniej). Ze względu na zapowiedzi w zakresie sześciomiesięcznego vacatio legis w zakresie zmian w przepisach podatkowych, nie można także wykluczyć scenariusza, w którym – jeżeli dojdzie do zmian w przepisach o opodatkowaniu fundacji rodzinnych – to efektywnie wejdą one w życie dopiero z początkiem 2027 r.
Fundacja rodzinna a klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania
W ostatnim czasie wydawanych jest coraz więcej rozstrzygnięć przez szefa KAS w kontekście potencjalnych działań z wykorzystaniem fundacji rodzinnej, mogących stanowić unikanie opodatkowania. Dotychczas zostały wydane trzy opinie zabezpieczające oraz cztery odmowy wydania opinii w zakresie sprzedaży przez fundację rodzinną udziałów lub akcji oraz jedna opinia zabezpieczająca w zakresie reorganizacji struktury właścicielskiej. Zdecydowanie fundacje rodzinnej nie powinny służyć do unikania opodatkowania i być wykorzystywane wyłącznie jako wehikuł podatkowy. Natomiast różne mogą być okoliczności i niekiedy nawet „szybka” sprzedaż udziałów przez fundację rodzinną jest elementem sukcesji. Kluczowe jest także to, co się stanie ze środkami ze sprzedaży, albowiem zupełnie inna sytuacja jest gdy całość lub większość tych środków zostanie przeznaczona do wypłaty w formie świadczeń, a inna gdy środki te będą reinwestowane przez fundację rodzinną poprzez dokonywanie czynności z zakresu tzw. dozwolonej działalności gospodarczej.
Fundacje rodzinne a darowizny na cele charytatywne
Fundacje rodzinne nie są z zasady stworzone do dokonywania darowizn na cele charytatywne. Formalnie nie ma takich przeszkód, aczkolwiek po to wprowadzono przepis, zgodnie z którym beneficjentem fundacji rodzinnej mogą być osoby fizyczne oraz organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego, aby takie organizacje mogły otrzymywać świadczenia z fundacji rodzinnej pod warunkiem, że będą jej beneficjentem.
Wiąże się to, po pierwsze – z koniecznością opodatkowania takich świadczeń wg stawki 15 proc. CIT, a po drugie – daje pewne uprawnienia tej organizacji, np. co do przeglądania dokumentów fundacji rodzinnej. A nie taki jest cel. W związku z powyższym, w przypadku chęci dokonania darowizny na cele charytatywne, zdecydowanie lepiej rozważyć wypłatę świadczenia do beneficjenta (osoby fizycznej) i dokonania darowizny na cele charytatywne bezpośrednio przez tą osobę, dodatkowo z możliwością odliczenia tej darowizny od PIT.
Fundacja rodzinna, czy spółka holdingowa
Niejednokrotnie przedsiębiorcy wahają się pomiędzy utworzeniem fundacji rodzinnej albo alternatywnie polskiej spółki holdingowej. Zasadniczo oba podmioty, przy prawidłowym zaplanowaniu pozwalają osiągnąć cel utworzenia uporządkowanej struktury, pozwalającej na usprawnienie przepływów pomiędzy podmiotami w grupie. Decyzja o wyborze jednego z ich jest bardzo indywidualna i powinna być poprzedzona dogłębną analizą prowadzonej działalności i oczekiwanych celów biznesowych. Warto jednak pamiętać, że jedynie fundacja rodzinna jest podmiotem, który pozwala zaplanować zarządzanie majątkiem na pokolenia i zaimplementować rozwiązania dla rodziny niedopuszczalne dla spółek handlowych, których głównym założeniem jest prowadzenie działalności gospodarczej. Możliwa jest także struktura, w której fundacja rodzinna będzie właścicielem spółki holdingowej konsolidującej spółki operacyjne.
Jakie obowiązki wiążą się z założeniem fundacji rodzinnej
Po utworzeniu fundacji rodzinnej, czyli przede wszystkim ustalaniu brzmienia statutu i rejestracji fundacji rodzinnej, zasadniczo prowadzenie fundacji rodzinnej nie jest związane z wieloma formalnościami. Fundacje rodzinne jako osoby prawne podlegają przepisom ustawy o rachunkowości, czyli w szczególności są zobowiązane do prowadzenia księgowości i sporządzania sprawozdań finansowych (a także ich badania, w przypadku spełnienia ustawowych przesłanek). Analogicznie jak w przypadku spółek handlowych, sprawozdania finansowe powinny być zatwierdzone i zgłoszone do Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim. Raz na cztery lata fundacje zobowiązane są do audytu przewidzianego przepisami ustawy o fundacji rodzinnej. Obowiązek przeprowadzenia audytu może się pojawić co roku, jeżeli sprawozdanie finansowe fundacji rodzinnej podlega badaniu przez firmę audytorską. Ponadto na wypadek zmian w fundacji rodzinnej warto pamiętać o aktualizowaniu listy beneficjentów i spisu mienia. Warto także rozważyć, aby co kilka lat dokonać rewizji statutu – i odpowiedzieć sobie na pytanie, czy odpowiada on aktualnym założeniom fundatora oraz zmieniającej się strukturze rodziny.
Czytaj więcej:
Czy fundacja rodzinna gwarantuje skuteczną sukcesję
Fundacja rodzinna, to jedno z najskuteczniejszych dostępnych narzędzi sukcesji rodzinnej, ale jej sukces zależy od wielu czynników. Istotnym jest dobrze przygotowany statut, zapewniający zastępstwo w organach fundacji rodzinnej, a jednocześnie przygotowanie kolejnych pokoleń do przejęcia odpowiedzialności. Niekiedy, aby uniknąć sporów spadkowych dodatkowym zabezpieczeniem będzie umowa o zrzeczenie się zachowku lub testament – co do części majątku pozostającego poza fundacją rodzinną, który będzie skorelowany z ładem sukcesyjnym wynikającym ze statutu. Każde rozwiązanie powinno być dostosowane do potrzeb rodziny i struktury majątku danego fundatora.
Wojciech Niedźwiedzki, Partner, Radca prawny, Doradca podatkowy, Biały Tax Lawyers
Barbara Siuta, Senior Associate, Radca prawny, Biały Tax Lawyers
